прил. сыралаах, элбэх үлэлээх; трудоёмкая работа сыралаах үлэ.

м., ж. разг. сытар үлэлээх киһи, сүрэҕэ суох.

загруженность ж. 1. (обеспеченность грузом) толору таһаҕастаныы, толору буолуу, туолуу; загруженность железных дорог тимир суоллар толору таһаҕаста-ныылара; 2. перен. разг. үлэлээҕэ, төһө үлэлээҕэ; загруженность работой төһө үлэлээҕэ.

с. 1. күөмэй, тамах, хабарҕа; 2. (у сосуда) куолай, моой; # во всё горло хабарҕаҥ хайдарынан, бэлэһиҥ муҥунан (хаһыытаа, ыллаа); по горло 1) (глубиной) дириҥэ киһи хабарҕатынан, моонньунан; 2) (очень много) баһаам элбэх; сыт по горло хабарҕабар диэри топпун; быть занятым по горло хабарҕаҕар диэри үлэлээх буол (солото суох буол); пристать с ножом к горлу хабарҕатыгар быһаҕынан тирээ (ыксат, модьуй); взять за горло хабарҕатыттан ыл (модьуй, ыксат); промо- чйть горло тамаххын илит (кыратык арыгыта ис); стать кому-л. поперёк горла суолугар туора тур; слова застряли у него в горле бөтөн хаалла, тылыттан матта (ыгылыйан, уолуйан).

с. 1. (работа, занятие) дьыала, үлэ, дьарык; у него много дел кини элбэх үлэлээх; домашние дела дьиэтээҕи дьыалалар; 2. (обязанность, долг) дьыала, эбээһинэс; 3. (поступок) дьыала; вы сделали доброе дело эн үтүө дьыаланы оҥордуҥ; 4. (профессия, область знаний) дьыала, идэ; инженерное дело инженер идэтэ; издательское дело бэчээттээһин дьыалата; 5. (положение вещей, обстоятельств) дьыала, быһыы; как ваши дела? эн дьыалаҥ хайдаҕый?; вот какие дела дьэ итинник быһыылар; 6. юр. дьыала; уголовное дело хо- луобунай дьыала; 7. канц. дьыала; 8. (событие) дьыала; это дело случилось давно ити дьыала өрдөөҕүтэ буолбута; 9. уст. (предприятие) тэримтэ; он закрыл своё дело кини бэйэтин тэримтэтин саппыта; # дело укрепления мира во всём мире аан дойду үрдүнэн эйэни бөҕөргөтүү дьыалата; это не его дело ити кини дьыалата буолбатах; моё дело маленькое мин кыһалҕам кыра; главное дело кылаабынайа; говорить дело туһалааҕы эт; иметь дело с кем-л. кими эмэ кытта ороос, билсис, бодорус; это дело его рук бу кини оҥоруута; дело за вами дьыала эйигиттэн тутулуктаах; в чём дело? туох буолла?; вот в чём дело дьыала дьэ итиниэхэ; дело в шляпе разг. дьыала бүттэ, дьыала силигэ ситтэ; то и дело субу-субу, тура-тура; первым делом аан бастаан; между делом таарыйа, быыска-арыкка; на деле дьиҥнээх дьыалатыгар, дьиҥнээхтик оҥорон көрөн; дела давно минувших дней былыр ааспыт суоллар, умнуллубут суоллар; дело мастера боится погов. дьыала маастар баһылыктаах; за чем же дело стало? дьыала туохтан тутулунна?; такие-то дела! дьыала ити курду к!; быть не у дел үлэтэ суох хаал.

I 1) человек, персона || человеческий, людской; эр киһи мужчина; эдэр киһи молодой человек; киһи аймах человечество; киһи тыла а) человеческое слово, людская речь; б) людская молва; киһи тыла уоттааҕар абытай погов. человеческое слово жжёт пуще огня; 2) кто-то, некто || чей-то, чужой; манна киһи сылдьыбыт здесь кто-то был; киһи киэнэ чужая вещь; киһи киэнигэр баҕарыма - бэйэн киэниттэн матыаҥ посл. не желай чужого— своего лишишься.
II частица модальная, выражает желание говорящего, употр. с ф. гл. прош. результативного вр. или именем обладания на =лаах бы; көрбүт киһи увидеть бы; саалаах киһи иметь бы ружьё; туох эмэ тустаах үлэлээх киһи иметь бы какую-нибудь определённую работу; кинини көрсүбүт киһи встретить бы его; киһи аһыныах выражает жалость: киһи аһыныах , тоҕо кыратай ! какой же он маленький, бедняга!; киһи аһыныах , ытыы турара он стоял и плакал, и было жаль его; киһи күлүөх смешно; киһи күлүөх , остуоруйаны дойҕохтоомо ! что ты мне сказки рассказываешь, смешно!; киһи кыбыстыах даже стыдно, просто неудобно; киһи кыбыстыах инньэ диэбитэ баар он так и сказал, даже стыдно было ; киһи кыпыйыах зло берёт; как досадно; киһи кыпыйыах кини өссө күлэр он ещё и смеётся, прямо зло берёт; киһи кэлэйиэх выражает досаду, глубокое разочарование, вызванные чьим-л. неблаговидным поступком или неудачными действиями: табаарыпым буолуохсут , киһи кэлэйиэх , инньэ гынна а мой, с позволения сказать товарищ, к моему глубокому разочарованию, поступил так; киһи кэлэйиэх , бу сытар куобаҕы сыыһан кэбиһэр к досаде, он промазал в зайца, лежащего совсем близко; киһи саатыах стыдно; к стыду; киһи саатыах , саамай бастыҥ үлэ-һиппит ыйдааҕы былаанын толорботох к стыду, самый передовой работник не выполнил свой месячный план; киһи өһүргэниэх выражает обиду на чьи-л. слова или смех: киһи өһүргэниэх , күлэн тоҕо барда он вдруг разразился таким смехом, что впору было обидеться; киһи өһүргэниэх , дьон ортотугар инньэ диэтэ он при всех сказал такое, что можно было обидеться; киһи үөрүөх к радости; киһи үөрүөх , оҕолорбут үчүгэйдик үөрэнэллэр к радости, наши дети хорошо учатся; киһи хомойуох к огорчению; киһи хомойуох , бүгүн ардахтаах тымныы күн буолла к огорчению, сегодня дождливый холодный день; киһи ымсыырыах как завидно; просто завидно, даже завидно; киһи ымсыырыах , үлэ-лииллэрэ үчүгэйин ! как хорошо они работают, просто завидно!; оҕолор , киһи ымсыырыах , үөрэ-көтө , оонньуу сылдьаллар просто завидно, как ребята веселятся, играют; киһи эрэ буоллар всё-таки; киһи эрэ буоллар дьулайбыт всё-таки он испугался (обычно говорится о незаурядных людях, проявивших в определённых обстоятельствах человеческую слабость); киһи эрэ кыпыйыах любой обидится, кому не будет обидно; киһи эрэ кыпыйыах , кини барытын төттөрү оҥорор кому не будет обидно, он всё делает наоборот.