быыбардыыр быраап

ороскуоту уонна түмүгү учуоттаан бүддьүөттээһин

бүттүүн быыбардыыр быраап

олохтоох референдумка кыттар быраабы мэктиэлээһин

куораттааҕы (муниципальнай) бэйэни салайыныы

хамсаабат баайга-дуолга быраабы судаарыстыба сурукка киллэриитэ

олорор сирдэр үптэрин тэҥниир көмө үп

быыбардыыр быраап

нүөлсүтэр ситими кыһынна бэлэмнээһин (ханааллар, хоруулар, турбалар ууларын ыытыы, носуоста-ры, ибиирдэр массыыналары кыстыкка туруоруу.)

олохтоох (сиринэн-уотунан) холбоһук

олохтоох бэйэни салайыныы

олохтоох быыбардааччылар түмсүүлэрэ

баалтан кыамта (баалтан ылыллыан сөптөөх туһалаах кыамта.)

муниципальнай быраап

I предл.
(пр. п.)
1) 1. Тугунан айаннаабыты көрдөрөргө туттуллар (ехал на коне, на оленях, на велосипеде, на пароходе). 2. Ким туох таҥастааҕын этэргэ (на нем шапка, на ней платье). 3. Туох үлэҕэ, наадаҕа сылдьары, буолары уо. д. а. бэлиэтииргэ (на работе, на собрании, на охоте). 4. Туох музыкальнай инструменынан оонньууру этэргэ (играет на балалайке, на гитаре)
2) үрдүгэр (на снегу - хаар үрдүгэр, хаарга)
(в. п.)
1) төһө өргө барбыты, кэлбити, уларсыбыты уо. д. а. көрдөрөргө туттуллар (на два дня - икки күн устата, икки күҥҥэ; на зиму - кыһын устата)
2) 1. Тугу туһаайан, чуолаан көрөргө туттуллар (смотрит на дерево, на озеро, на белку, на меня). 2. Туохха атыыласпыты, ылбыты, атастаспыты уо. д. а. этэргэ (купил, взял, обменял, и т. д. на деньги, на зерно, на пушнину). 3. Туохха туттубуту, ороскуоттаабыты көрдөрөргө (издержал, истратил, израсходовал на тетради, на книги, на продукты). 4. Туох эмэ төһөнөн ордугун, итэҕэһин уо. д. а. этэргэ (длиннее, короче, выше, тяжелее, легче и т. п. на 2 метра, на 3 килограмма). 5. Хаһыакка, сурунаалга, заемҥа сурунары көрдөрөргө (подписался на газету, на журнал, на заем). 6. Кимиэхэ, туохха эрэнэри көрдөрөргө (надеется на тебя, на них, насилу). 7. Кимиэхэ, туохха маарынныыры этэргэ (походит на отца, на птицу, на дерево).
3) туох үрдүгэр уурбуту, бырахпыты, туруорбуту, турбуту, олорбуту, сыппыты уо. д. а. көрдөрөргө туттуллар (положил на стол, бросил на пол, сел на кровать)
4) на охоту - бултуу. На отдых - сынньана
II союз
(возьми)
мэ, ыл

предл.
(возьми ) мэ
(куда? )
на улицу - уулуссаҕа, таһырдьа;
на стол - остуога
(где? )
на охоте - булка;
на ферме - фермаҕа
(как? )
на машине - массыынанан;
на оленях - табанан

I предлог 1. с вин. п. (на вопрос ".куда") =ҕа, =гар; положить на стол остуолга уур; залезть на крышу кырыысаҕа ытын; 2. с вин. п. (на вопрос ".куда") *$а, =гар; выйти на улицу уулуссаҕа таҕыс, таһырдьа таҕыс; 3. с предл. п. (на вопрос "где") -ҕа, =гар; оставить на столе остуолга хааллар; лежать на песке кумахха сыт; жить на юге соҕуруу дойдуга олор; работать на заводе заводка үлэлээ; 4. с предл. п. (при обозначении средств передвижения) -нан; лететь на самолёте самолётунан кет; плыть на пароходе борокуотунан уһун; 5. с предл. п. (с применением, при посредстве) =ҕа, -нан; жарить на масле арыыга буһар, ыһаарылаа; ставить тесто на дрожжах тиэстэни доруоһанан оҕус; завод работает на нефти завод небинэн үлэлиир; 6. с предл. п. (во время, в течение), с вин. п. (при обозначении года, месяца, дня) =ҕа, =гар; на праздниках бырааһынньыктарга; на другой день нөҥүө күнүгэр; на пятидесятом году своей жизни биэс уон сааһыгар; на той неделе ааспыт нэдиэлэҕэ; 7. с вин. п. (для) =ҕа, =гар; комната на двух человек икки киһиэхэ аиал-лаах хос; по книге на каждого учащегося үөрэнээччигэ биирдии кинигэ; 8. с вин. п. (при обозначении цели, назначения): ведомость, на выдачу зарплаты хамнас биэрэр биэдэмэс; средства на строительство тутуу үбэ; материал на пальто сон таҥаһа; подать на пенсию пенсияҕа көрдөс; 9. евин. п. (при обозначении срока) =ҕа, -гар; взять книгу на два дня кинигэ ни икки күҥҥэ ыл; собрание отложено на понедельник мунньах бэнидиэнньиккэ к^һөрүлүннэ; 10. с вин. п. (при определении денежной суммы) =ҕа; купить на десять рублей уон солкуобайга атыылас; II. евин, п: (при обозначении множителя или делителя) =ҕа; разделить на три үскэ түҥэт; помножить ка три үскэ төгүллээ; 12. с вин. п. (при обозначении деления, дробления) =ҕа; разделить на две части икки елүүгэ түҥэт; разбить на параграфы параграфтарга араарталаа; 13. с предл. п. (с гл. "говорить", "читать", "писать", "выступать" и т. п.) =лыы; говорить на русском языке нууччалыы саҥар; свободно читать на казахском языке казахтыы холкутук ааҕар буол; 14. с предл. п. (с гл. "играть") =ҕа; играть на рояле рояльга оонньоо; 15. с предл. п. (при обозначении предметов, поддерживающих что-л. или являющихся внутренней стороной чего-л.) =лаах; вагон на рессорах рессоралаах вагон; матрац на пружинах курупуналаах матараас; 16. с вин. п. (при обозначении сопутствующих обстоятельств, условий) =ҕа; на голодный желудок аччык искэ; на свежую голову сибиэһэй өйгө; 17. с вин. п. (при обозначении какого-л. признака) =нан; хромать на одну ногу аҥар атах-хыпан доҕолоҥноо; глух на одно ухо аҥар кулгааҕынан дьүлэй; 18. с вин. п. (при обозначении образа действия) =нан; верить на слово тылынан итэҕэй; жить на свой заработок бэйэҥ хамнаскынан олор.

II частица разг. (возьми) мэ, ыл; на, возьми мэ, ыл; на книгу кинигэни мэ; # вот тебе и на! (дьэ) ити баар дии!; на-поди (дьэ) буолар да эбит, көрүөҥ этэ.

нареч
түөрт атах буолан

гл,сов
төҥүргэскэ астарда (сыарҕаны, массыынаны, о. д.а.)

эбии турар сыанаҕа нолуок

хапытаалга нолуок

хамсаабат баайга-дуолга нолуок

турар сыана сөбө суохтук үрдээһинигэр нолуок

предл
(в. п.)
буолтун иһин, кыһаммакка (несмотря на ветер они поплыли - тыал да буолтун иһин, кинилэр уһуннулар, кинилэр тыалга кыһаммакка уһуннулар)

нареч.
ол да буоллар

бүддьүөт түмүгүнэн сирдэтии

оҥоһугу технологичная оҥоруу (оҥоһук конструкциятын барыстаахтык чочуллан оҥоһуллар гына көрөн-истэн, ааҕан-суоттаан тупсаран оноруу, ону ситиһии үлэтэ.)

быыбарданар быраап

I с. 1. быраап; международное право норуоттар ыккардыларынааҕы быраап; избирательное право быыбардыыр быраап; право на труд үлэҕэ быраап; 2. (возможность) быраап; иметь право выбора талар быраап; 3. (основание) быраап; с полным правом могу так сказать оннук этэр толору бырааптаахпын; 4. права мн. (свидетельство) быраап (докумуон); # в праве бырааптаах, кыахтаах.

II вводн. ел. кырдьыга, кырдьык даҕаны; я, право, не знаю, что мне делать мин, кырдьыга, тугу гыныахпын билбэппин ээ.

быраап

олохтоох бэйэни салайыныыга быраап

олохтоох референдумҥа кыттар быраап

референдумҥа кыттар быраап

ситэрэргэ анаан хаалларыы (кэлин, кээмэйигэр сөп гына бүтэһиктээхтик аалан, чочуйан онорорго анаан соҕотуопкаҕа хаалларыллар саппаас.)

с. бэйэни дьаһаныы, бэйэни бэйэ салайыныыта.

бэйэни салайыныы

ыйаан туран сиэтии, сыбаарка-лааһын (металлар ыпсыыларыгар туту да хос туппакка эрэ анар өттүттэн ьшсыыларын көннөрү курдаттыы уулларан силлиЪиннэрэр ньыма.)

дабатан сиэтии, сыбаарка-лааһын (иннэри балаһыанньалаах холбонор металлары аллараттан үөһэ хайысханан сыҕарыйан холбуу сиэтээһин.)

үргүлдьү сиэтии, сыбаарка-лааһын (сыҕарыйыы хайысхатын уларыппакка үлэлээн сиэтээЬин.)

түһэрэн сиэтии, сыбаарка-лааһын (иннэри балаһыанвьалаах металлары үөһэттэн аллара таҥнары сыҕарыйан холбуу иһэрдээһин.)

хамсаабат баайга-дуолга быраабы сурукка киллэрии тиһигэ

коммунальной төлөбүргэ көмө харчы

олохтоох бэйэни салайыныыга быраап бэйэмтэтэ (субъега)

салгын сыттыктаа* суудуна (күөнүн аннынан үрдэриллэр күүстээх салгЫ' нынан өрө дэгдэтиллэн түргэнник (чааска 100-150 км) айанныыр суудуна.)

анныгар кынаттаа* суудуна (алый күөнүгэр оноһуллубут кынатын көтөҕөр күүһүнэн өрө дагдайан ууну кырсынан чэпчэкитик айанныыр дъону таһар суудуна. Түргэнэ чааска 60-100 км.)

сиринэн-уотунан көҥүл салайыныы

хамсаабат баай-дуол нолуогун дьаһайыы

нареч. горн, үөһэ, сир үрдүгэр; выдать уголь на-гора таас чоҕү сир үрдүгэр биэр.

туһаныы (туһанар быраап)

прил
1. Направо (направление) - уҥа. 2. Правильный (у кого правда) - кырдьыктаах, кырдьык 3. Правая половина (сторона) - бороҕон

I прил. в разн. знач. уҥа; правая рука прям., перен. уҥа илии; правые социалисты полит, уҥа социалистар.

II прил. 1. (невиновный) буруйа суох; 2. (справедливый) кырдьыктаах, кырдьык; наше дело правое биһиги дьыалабыт кырдьыктаах.