сир (кырыс, буор (сиигэ) — сир ньуурун үүнээйи үүнэр үрүт араҥатын буоругар төһө уу (сиик) баара. Олох кураанах буор ыйааһыныгар тэҥнээн бырыһыанынан кэмнэнэр.)

сущ
кыл

судаарыстыба баайын-малын дьаһайар судаарыстыбаннай уорган

кырыс бадараанныйыы-та (сир ньуурун үөһээ араҥатыгар уу наһаа хонуутун а. э. мунньуллуутун түмүгэр бааһына, ходуһа туругун үгүс өрүттээх уларыйыыта (сиигэ, үүнэр үүнээйитэ) а. э. кырыска урут баар химическэй, биологическай, механический көстуүлэр кэһиллиилэрэ.)

кырыс буору испиэскэ-лээһин (кырыс буорга аһыйымтыатын (кислотность) аччатар наадатыгар испиэскэлээх уоҕурдууну киллэрии. Күллээх, лыбыкталаах (торф) кырыс буор аһыйымтыата үрдүк буолар.)

кырыс сиигин көтүүтэ, сир сиигин сүтэриитэ (сир үрүт араиатыттан уу паар буолан көтүүтэ.)

кирээдэлэр икки ардыларын танастааһын (кирзэдэнэн олордуллар культуралар (кукуруза, субүөкүлэ, хортуоппуй энин) кирээдэлэрин икки ардын сыыс отун суох гынар, сииги тутуутун тупсарар, салгын киириитин хааччыйар туһугар танастааһын (буорун көбүтүү, сыыс оттортон ыраастааһын Уо. д. а.).)

кырыс ууну тутуутун үрдүкү кээмэйэ (үөһэттэн книрэр уонна аллараттан тахсар ууну аахсыба-тахха кырыс буор быыһыгар-ардыгар а. э. бэйэтигэр иҥэринэн тутан хаалар уутун мунутуур элбэх кээмэйэ.)

сущ.
чочуйуу, оҥоруу

ж. обработка, таҥастааһын; сууйуу; чочуйуу, (чочуйан) оҥоруу; ылыннарыы; обработка металла металы таҥастааһын; обработка рукописи рукопиһы тупсаран оҥо- РУУ-

танастааһын (дэтээлгэ сөптөөх быһыыны-таһааны, хаачыстыбаны, тустаах уратыны биэрии, ситэрии-хоторуу үлэтэ. Дэтээли Т. ньымата, техио-логията дэтээл конструкциятыттан, ирдэниллэр араас хаачыстыбаларыттан, уратыларыттан, аналыттан о. д. а. улахан тутулуктаах.)

кырыһы танастааһын (сир кырсын тыа хаһаайыстыбатын үүнээйилэрэ үүнэллэригэр сөп гына оноруу үлалэрэ (хорутуу, илдьиритии, көбүтүү энгин). Суха, диискэлээх барана, фрез-барабаан о.д.а. туһаныллар.)

сири танастааһын (үүнүүтүн үрдэтэр сыалтан сири оноруу (сухалааһын, буорун көбүтүү, булкуйуу).)

Т. С. Мальцев ньыматынан бааһынаны оноруу (сири танастааһынна Т. С. Мальцев киллэрбит (50-с сыллар-даахха) сана ньыматын туһаныы — үс-түөрт сыл устата бааһына буорун тиэрбэккэ эрэ 40-50 см дириннээхтик көбүтэ-көбүтэ эрэ бурдугу ыһыы (Урал уонна Apgaa Сибиир оройуоннарыгар).)

муниципальнай баайы-малы салайар уорган

предл
I (д. п.)
1) по старости - кырдьан, кырдьаҕаһыттан, кырдьаҕаһын быһыытынан; по незнанию - билбэтиттэн, билбэт буолан
2) устун (по дороге - суол устун, суолунан)
I (пр. п.)
бүппүтүн, ааспытын кэннэ (по окончании каникул - каникул ааспытын кэннэ, по окончании учебного года - үөрэх дьыла бүппүтүн кэннэ)

предл.
по дороге - суол устун
по плану - былаанынан
по почте - почтанан
по ошибке - алҕаһаан
по рублю - солкуобайдым

предлог 1. с дат. п. (на поверхности, вдоль поверхности) устун, =нан; идти по дороге суол устун бар; спускаться по лестнице кирилиэһинэн түс; 2. с дат. п. (в пределах чего-л., в чём-л., где-л.) устун, -^г; по всей стране дойдуга бүтүннүүтүгэр; 3. с дат. п. (в направлении) хоту, =нан; плыть по течению сүүрүк хоту уһун; по следам преступника өстөөх суолунан; 4. с дат. п. (в области, в сфере) =нан, -ҕа; работать по найму наймыга үлэлээ; он врач по профессии кини идэтинэн врач; 5. с дат. п. (согласно, в соответствии с чем-л.) =нан; поезда ходят по расписанию поезтар расписаниенан сылдьаллар; работать по плану былаанынан үлэлээ; 6. с дат. п. (посредством чего-л.) =нан; послать по почте почтанан ыыт; сообщить по телеграфу телеграбынан биллэр; 7. с дат. п. (вследствие чего-л.) -ап, =нан; сделать по ошибке алҕаһаан оҥор; не явиться по болезни ыалдьан кэлимэ; 8. с дат. п. (на основании каких-л. признаков) =нан; старший по возрасту сааһынан аҕа; ранний по времени кэминэн эрдэтээҥи; 9. с дат. п. (при указании близости, родства) =нан; товарищ по работе үлэбинэн табаарыс; 10. с дат. п. (при обозначении срока, времени) =лыы, =лары; аайы; он работает по восемь часов в день кини күҥҥэ аҕыстыы чаас үлэлиир; заниматься по ночам түүннэри үлэлээ; по утрам сарсыарда аайы; 11. с дат. п. (для указания количества) =лыы; по рублю штука биирдиитэ солкуобайдыы; 12. с дат. п. (со словами скучать, тосковать, тоска) =ҕын; скучать по сыну уолгун аҕын; 13. с вин. п. (вплоть до) диэри, =нан; войти в воду по пояс курданаргар диэри ууга киир; сыт по горло хабарҕабар диэри топпун; 14. с дат. и вин. п. (в сочет. с числ.) =лыы; по одному биирдии; по два иккилии.

сири ыһыы иннинэ таҥастааһын (бааһынаны ыһыыга бэлэмнээн үөһээ араҥатын боромньулааһын эбэтэр культиватор-дааһын.)

кытаанаҕы Бринеллии быһаарыы (хатарыллыбыт ыстаал бөкүнүгүнэн (саарыгынан) дэтээл ньуурун хомуру баттаныллар уонна ити матырыйаал кытаанаҕын, баттыыр күүс уонна хомуллуу иэнин сыһыаннарыгар тэннээн быһаарыы. Матырыйаал төһө кытаанаҕын өссө пирамида курдук алмаас кристалын төбөтүнэн хомуру баттаан (Виккерс ньымата) уонна үөһэттэн түһэриллэр саарык төһө үрдүктүк тэйэринэн (Шор ньымата) эмиэ быһаараллар.)

сир кырсын илдьиритии (элбэх быһахтаах эргийэр барабааннаах техника көмөтүнэн сир кырсын эргиппэккэ эрэ бысталааһын, ильди кырбатыы итиэннэ булкуйуу.)

тууһурууну уонна бадараанныйыыны утары охсуһуу (нүөлсүтүллэр сиргэ ууну наһаа куттарыыттан сир бадараанныйыытын утары уонна ууну кытта киирэн сир ньуурун силистээх аранатыгар элбэх туһата суох туустар мунньуллубаттарын хааччыйар үлэлэри ыытыы уонна итинник дьаһаллары олоххо киллэрии.)

массы-ынаны биригээдэнэн өрөмүеннээһин ньымата (өрөмүөннүүр үлэни тэрийии көрүнэ. Массыынаны ерө-мүөннээһин үлэтин—чаастарын араартаһыны, хоиуйууну, солбуйууну, чөлүгэр түһэриини барытын биир биригээдэ толоруута.)

мест
икки аҥар

сири-уоту уратытык туһанар усулуобуйалаах түөлбэлэр

сущ.
ньыма, метод

м. 1. (способ познания) метод (наукара билии, чинчийии сүрүн ньымата); диалектический метод диалектическай метод; 2. (приём) метод, ньыма; передовые методы производства производство бастыҥ ньымалара.

ньыма, миэтэт (сыалы ситиһэргэ туһаныллар дьайыы эбэтэр дьайыылар систиэмэлэрэ.)

хапытаалтан нолуок

хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыба

приставка, суолтатынан: 1. туохтуурдары үөскэтиигэ туттуллар уонна көрдөрөр: 1) ханнык эмэ хаачыстыбаны ылыныыны, хол. побелеть туртай; 2) хайаапыны түмүгэр тиэрдиини, хол. погибнуть ел; 3) хайаапыны биир төхтүрүйүүнэн оҥорууну, хол. попросить көрдөс; 4) хайаапыны кыратык, кылгас бириэмэҕэ оҥорууну, хол. поговорить кэпсэтэ түс; 5) хайааһын саҕаланыытын, хол. побежать сүүр, сүүрэн бар; 6) "=ыва", "=ива" суф-фиксалары кытта хайааһын бүтэр уһуга биллибэтин уонна хатыланан барарын, хол. поглядывать көрүтэлээ, көрүөлээ; 7) хайааһын оҥоһуллуута кыратын, мөлтөҕүн, хол. помазать сыбыы түс, оҕунуохтуу түс; 2. даҕааһын ааттары үоскэтиигэ туттуллар уонна бэлиэтиир: 1) туох эмэ кэнниттэн . буолары; хол. посмертный өлбүтүн кэннинээҕи; 2) туохха эмэ сөп түбэһэри; хол. посйль-I ный күүс кыайар, кыах иһинэн; 3. даҕааһын уонна сыһыат тэҥнии степеннэрин үөскэтэргэ туттуллар уонна бэлиэ мөлтөҕүн көрдөрөр; хол. поменьше кыратык, ордук кыратык; 4. ханнааҕытын ыйар суолталаах даҕааһыны уонна аат тыллары үөскэтиигэ туттуллар, хол. пограничный кыраныыссатааҕы, кыраныысса аттынааҕы; побережье кытыл.

нареч. бырааттыы, ини-бии курдук.

нареч
быһыыта, сэрэйдэххэ

вводн. ел. бука, быһыыта, бадаҕа; весна, по-видимому, будет ранняя саас, быһыыта, эрдэ кэлииһи.

нареч. дьиэтээҕилии, дьиэҕэ курдук; одеться по-домашнему дьиэтээҕилии таҥын.

нареч. лениннии; работать по--лёнински лениннии үлэлээ.

нареч.
мин санаабар

нареч. 1. (по моему мнению) мин саныырбыкан; 2. (по моему желанию) мин баҕам хоту; 3. (по моему совету) мин этэрбинэн, мин эппиппннэн.

нареч. саҥалыы, уларытан.

нареч
уруккутунан, уруккутун курдук

нареч.
урукку курдук

нареч. урукку курдук.

нареч.
нууччалыы

нареч. сибиинньэ курдук, киһиттэн түктэритик.

нареч. 1. (по своему желанию) бэйэ баҕатын хоту, бэйэ сөбүлүүрүнэн; 2. (по своей воле) бэйэ билэринэн, бэйэ талбытынан.

нареч. разг. 1. (по-своему) бэйэ билэринэн; расправиться по-свойски билэргинэн дьүүллээ; 2. (как принято у близких) бэйэ киһитин быһыытынан; скажу тебе по-свойски эйиэхэ бэйэ киһитин быһыытынан этиим.

нареч. ыаллыы быһыынан.

нареч. уруккулуу, урукку курдук, уруккутунан.

нареч. 1. (по твоему мнению) эн саныыргыиан; 2. (по твоему желанию) эн баҕаҥ хоту; 3. (по твоему совету) эн этэргинэн, эп эппиккинэн.

нареч. үчүгэйинэн, эйэнэн, киһилии.

нареч. киһилии.

быыстаах олордуу (куустарар уонна кууһар дэтээллэр оннуларын булларыллалларыгар икки ардыларыгар төһө эрэ бэрт кыра арыт (зазор) баар буолуута. Хамсыыр дэтээллэр Б. о-лаах буолаллар.)

киэптээн олордуу (кууһар уонна куустарар дэтэллэр арыта (зазор) суох ыга олордуллуулара. Маннык гүбэлтэҕэ хамсаабат холбоһук үөскүүр.)

предл
I (р. п.)
1) төһөттөн, хаһааҥҥыттан буолбуту көрдөрөргө туттуллар (с вечера - киэһэттэн, киэһээттэн ыла; с осени - күһүҥҥүттэн ыла)
2) кимиэхэ, туохха тэҥнээх кээмэйи этэргэ туттуллар (величиной с лошадь, высотой с телеграфный столб, ростом с тебя)
3) с испугу - куттанан, кутталыттан
II (т. п.)
1. Кими кытта диэни этэргэ туттуллар (идет с Петей, разговаривает с отцом). 2. Туохтаах иһэри (барары эҥин) бэлиэтииргэ (идет с сумкой, с пилой)

предл.
со стола - остуолтан;
с работы - үлэттэн;
с утра - сарсыардаттан;
с тех пор - онтон ыла;
переводит с якутского - сахалыыттан тылбаастыыр;
иду с тобой - эйигин кытта барабын

(со) предлог 1. с род. п. =ттан; убрать посуду со стола остуолтан иһити хомуй; спуститься с горы хайаттан түс; прийти с работы үлэҕиттэн кэл; дело началось с пустяков дьыала солуута суохтан саҕаланна; напасть на врага с тыла өстөөххө тыылыттан саба түс; с детства оҕотуттан, оҕо эрдэҕиттэн; с самого утра хара сарсыардаттан; с утра до ночи хара сарсыардаттан түүҥҥэ диэри; с тех пор ол кэмтэн ыла; говорить речь с трибуны три-бунаттан тылла эт; с этого места я всё хорошо услышу бу миэстэттэн мин барытын үчүгэйдик истиэм; получать деньги с кого-либо кимтэн эмэ харчыта ыл; урожай с гектара биир гектартан үүнүү; брать пример с кого--либо кимтэн эмэ холобурда ыл; перевести с якутского языка саха тылыттан тылбаастаа; сгорать со стыда сааккыттан өлө сыс; с горя аһыыттан, аһыыга, абаҕа; устать с дороги суолтан (яйантан) сылайан кэл; довольно с тебя эйигиттэн түксү; хватит с вас эһигиттэн сөп буолла; 2. с род. п. (на основании чего-л., следуя чему-л.) =нан; с разрешения начальника начальник көҥүллээһининэн; с вашего согласия эн сөбүлэҥҥинэн; 3. с род. п. (при помощи чего-л.) =ттан, =нан, =ан; писать с большой буквы улахан букваттан суруй; взять с бою сэриилээн ыл, сэриинэн ыл; 4. с вин. п. (приблизительно, почти) саҕа, кэриҥэ, =ча; величиной с дом дьиэ саҕа улахан; прожить где-либо с месяц ханна эмэ ый кэриҥэ олор; туда будет с километр онуоха диэри километр кэриҥэ буолуо; собралось человек с десять уонча киһи муһунна; 5. с * *те. п. (указывает на совместность, связь, наличие чего-л., обладание чем-л.) кытта, =ныын, =нан, =лаах; я иду с тобой мин эйигин кытта барабын; хочу повидать отца с матерью ийэлээх аҕабын көрүөхпүн баҕарабын; найти с трудом эрэйинэн бул; человек с талантом талааннаах киһи; 6. с те. п. (при посредстве кого-чего-л.) =йан; послать с курьером курье- ры нан ыыт; уехать со скорым поездом түргэн поеһынан бар; 7. с те. п. (указывает на лицо или предмет, на которые распространяется действие, состояние): *поспешить с отъездом барарга тиэтэй; собраться с мыслями өйгүн-төйгүн булун; у него плохо с сердцем кини сүрэҕэ куһаҕан, кини сүрэҕэ ыалдьар; 8. *с те. п. (при наступлении чего-л.) аайы; с годами взгляды меняются киһи саа-һырдаҕын аайы санаата уларыйан иһэр.

(со-, съ=) приставка, суолтатынан туохтууру үөскэтиигэ туттуллар уонна бэлиэтиир: 1) бииргэ холбоопуну, холбоһууну, түмсүүнү, хол. связать холбуу баай; созвать ыҥыр, ыҥыртаа; 2) үөһэттэн аллара түһүүнү, хол. спрыгнуть ыстанан түс; сбросить түҥнэри бырах, түһэр; 3) ханнык эмэ сиртэн, ньууртан тугу эмэ тууран, ургээн, быһан, охсон ылыыны, хол. скосить хотуурунан охсон ыл; срезать быпан ыл.

предл
(р. п.) ким, туох үрдүттэн тэйбити, ылбыты, түспүтү эҥин көрдөрөргө туттуллар (с дерева - мастан; с плеча - санныттан)

хамсаабат баайга-дуолга сыһыаннаах илии охсуһуу

тыа сирин нэһилиэнньэтэ хойуутук олорор сирэ-уота

тыа сирин нэһилиэнньэтэ сэдэхтик олорор сирэ-уота

кэккэлэһэ (параллельный (көбүтүү-лээх бастайааннай сүүрээн электрическэй хамсатааччыта) — сүүрээни тэннэ көбүтэргэ анаан дьаакырын уонна электричествоны көбүтэрин (возбуждения) мотуоктуу эри-ирдэрэ кэккэлэһэ холбоммут, бастайааннай электрическэй сүүрээнинэн үлэлиир уонна саамай киэҥник тарҕаммыт электрическэй хамсатааччы.)

утуу-субуу көбүтүүлзэх бастайааннай сүүрээн электрическэй хамсатааччыта (сүүрээни утуу-субуу көбүтэргэ анаан дьаакырын уонна уһугуннарарын (көбүтэрин) мотуоктуу эриирдэрэ утуу-субуу холбонуллубут электрическэй хамсатааччы. У-с. к. б. с. э. х. сэдэхтик туттуллар.)

n. student [<Russ.]