бэйэтэ нүөлсүтэр систиэмэ (электрическэй ситимнэ холбуур-араарар аптамааттарынан холбоммут сири нүөлсүтүү сайдан иһэр сана көрүнэ. Үүнээйи үүнэр буоругар сиигэ аҕыйаатаҕына ону кэмнии, көрдөрө турар оҥоһуктар (датчики) сыгынаалларынан уу хачайдыыр носу оста р, ардахтатар аппарааттар (дождеватели) бэйэлэрэ туран эрэ үлэлээбитинэн бараллар, бааһына (ходуһа) буорун сиигэ сөптөөх иуормаҕа тиийдэҕинэ тохтууллар.)

ороскуоту уонна түмүгү учуоттаан бүддьүөттээһин

бүддьүөт тиһигэ

олохтоох референдумка кыттар быраабы мэктиэлээһин

хамсаабат баайга-дуолга быраабы судаарыстыба сурукка киллэриитэ

олорор сирдэр үптэрин тэҥниир көмө үп

нүөлсүтэр ситими кыһынна бэлэмнээһин (ханааллар, хоруулар, турбалар ууларын ыытыы, носуоста-ры, ибиирдэр массыыналары кыстыкка туруоруу.)

мажоритарной быыбардыыр тиһик

баалтан кыамта (баалтан ылыллыан сөптөөх туһалаах кыамта.)

муниципальнай быраап ааҕын тиһигэ

үбү хонтуруоллуур муниципальнай тиһик

I предл.
(пр. п.)
1) 1. Тугунан айаннаабыты көрдөрөргө туттуллар (ехал на коне, на оленях, на велосипеде, на пароходе). 2. Ким туох таҥастааҕын этэргэ (на нем шапка, на ней платье). 3. Туох үлэҕэ, наадаҕа сылдьары, буолары уо. д. а. бэлиэтииргэ (на работе, на собрании, на охоте). 4. Туох музыкальнай инструменынан оонньууру этэргэ (играет на балалайке, на гитаре)
2) үрдүгэр (на снегу - хаар үрдүгэр, хаарга)
(в. п.)
1) төһө өргө барбыты, кэлбити, уларсыбыты уо. д. а. көрдөрөргө туттуллар (на два дня - икки күн устата, икки күҥҥэ; на зиму - кыһын устата)
2) 1. Тугу туһаайан, чуолаан көрөргө туттуллар (смотрит на дерево, на озеро, на белку, на меня). 2. Туохха атыыласпыты, ылбыты, атастаспыты уо. д. а. этэргэ (купил, взял, обменял, и т. д. на деньги, на зерно, на пушнину). 3. Туохха туттубуту, ороскуоттаабыты көрдөрөргө (издержал, истратил, израсходовал на тетради, на книги, на продукты). 4. Туох эмэ төһөнөн ордугун, итэҕэһин уо. д. а. этэргэ (длиннее, короче, выше, тяжелее, легче и т. п. на 2 метра, на 3 килограмма). 5. Хаһыакка, сурунаалга, заемҥа сурунары көрдөрөргө (подписался на газету, на журнал, на заем). 6. Кимиэхэ, туохха эрэнэри көрдөрөргө (надеется на тебя, на них, насилу). 7. Кимиэхэ, туохха маарынныыры этэргэ (походит на отца, на птицу, на дерево).
3) туох үрдүгэр уурбуту, бырахпыты, туруорбуту, турбуту, олорбуту, сыппыты уо. д. а. көрдөрөргө туттуллар (положил на стол, бросил на пол, сел на кровать)
4) на охоту - бултуу. На отдых - сынньана
II союз
(возьми)
мэ, ыл

предл.
(возьми ) мэ
(куда? )
на улицу - уулуссаҕа, таһырдьа;
на стол - остуога
(где? )
на охоте - булка;
на ферме - фермаҕа
(как? )
на машине - массыынанан;
на оленях - табанан

I предлог 1. с вин. п. (на вопрос ".куда") =ҕа, =гар; положить на стол остуолга уур; залезть на крышу кырыысаҕа ытын; 2. с вин. п. (на вопрос ".куда") *$а, =гар; выйти на улицу уулуссаҕа таҕыс, таһырдьа таҕыс; 3. с предл. п. (на вопрос "где") -ҕа, =гар; оставить на столе остуолга хааллар; лежать на песке кумахха сыт; жить на юге соҕуруу дойдуга олор; работать на заводе заводка үлэлээ; 4. с предл. п. (при обозначении средств передвижения) -нан; лететь на самолёте самолётунан кет; плыть на пароходе борокуотунан уһун; 5. с предл. п. (с применением, при посредстве) =ҕа, -нан; жарить на масле арыыга буһар, ыһаарылаа; ставить тесто на дрожжах тиэстэни доруоһанан оҕус; завод работает на нефти завод небинэн үлэлиир; 6. с предл. п. (во время, в течение), с вин. п. (при обозначении года, месяца, дня) =ҕа, =гар; на праздниках бырааһынньыктарга; на другой день нөҥүө күнүгэр; на пятидесятом году своей жизни биэс уон сааһыгар; на той неделе ааспыт нэдиэлэҕэ; 7. с вин. п. (для) =ҕа, =гар; комната на двух человек икки киһиэхэ аиал-лаах хос; по книге на каждого учащегося үөрэнээччигэ биирдии кинигэ; 8. с вин. п. (при обозначении цели, назначения): ведомость, на выдачу зарплаты хамнас биэрэр биэдэмэс; средства на строительство тутуу үбэ; материал на пальто сон таҥаһа; подать на пенсию пенсияҕа көрдөс; 9. евин. п. (при обозначении срока) =ҕа, -гар; взять книгу на два дня кинигэ ни икки күҥҥэ ыл; собрание отложено на понедельник мунньах бэнидиэнньиккэ к^һөрүлүннэ; 10. с вин. п. (при определении денежной суммы) =ҕа; купить на десять рублей уон солкуобайга атыылас; II. евин, п: (при обозначении множителя или делителя) =ҕа; разделить на три үскэ түҥэт; помножить ка три үскэ төгүллээ; 12. с вин. п. (при обозначении деления, дробления) =ҕа; разделить на две части икки елүүгэ түҥэт; разбить на параграфы параграфтарга араарталаа; 13. с предл. п. (с гл. "говорить", "читать", "писать", "выступать" и т. п.) =лыы; говорить на русском языке нууччалыы саҥар; свободно читать на казахском языке казахтыы холкутук ааҕар буол; 14. с предл. п. (с гл. "играть") =ҕа; играть на рояле рояльга оонньоо; 15. с предл. п. (при обозначении предметов, поддерживающих что-л. или являющихся внутренней стороной чего-л.) =лаах; вагон на рессорах рессоралаах вагон; матрац на пружинах курупуналаах матараас; 16. с вин. п. (при обозначении сопутствующих обстоятельств, условий) =ҕа; на голодный желудок аччык искэ; на свежую голову сибиэһэй өйгө; 17. с вин. п. (при обозначении какого-л. признака) =нан; хромать на одну ногу аҥар атах-хыпан доҕолоҥноо; глух на одно ухо аҥар кулгааҕынан дьүлэй; 18. с вин. п. (при обозначении образа действия) =нан; верить на слово тылынан итэҕэй; жить на свой заработок бэйэҥ хамнаскынан олор.

II частица разг. (возьми) мэ, ыл; на, возьми мэ, ыл; на книгу кинигэни мэ; # вот тебе и на! (дьэ) ити баар дии!; на-поди (дьэ) буолар да эбит, көрүөҥ этэ.

нареч
түөрт атах буолан

трактор холбонор систиэмэтэ (трактор гидравлическай механизма. Тыа хаһаайыстыбатын массыынатын холбонорго, салайарга итиэннэ массыына үлэлиир чааһын үөһэ-аллараа хал-баҥнатарга аналлаах уонна буору сөп дириннээхтик таҥастыыры хааччыйар.)

гл,сов
төҥүргэскэ астарда (сыарҕаны, массыынаны, о. д.а.)

эбии турар сыанаҕа нолуок

хапытаалга нолуок

хамсаабат баайга-дуолга нолуок

турар сыана сөбө суохтук үрдээһинигэр нолуок

ж. юр. хамсаабат баай.

хамсаабат баай-дуол

предл
(в. п.)
буолтун иһин, кыһаммакка (несмотря на ветер они поплыли - тыал да буолтун иһин, кинилэр уһуннулар, кинилэр тыалга кыһаммакка уһуннулар)

нареч.
ол да буоллар

холбоһуктаах электрическэй ситим, электрическэй эниэргийэ холбоһуктаах систиэмэтэ (электрическэй ыстаансыйалар электричествоны биэрии биир тиһик ситимигэр холбоммуттара.)

сурукка киирэр барымта

бүддьүөт түмүгүнэн сирдэтии

нүөлсүтэр систиэмэ (аналлаах гидротехническэй тутуулардаах, ханааллардаах (хоруулардаах), носуостуур ыстаансыйалаах, уу сүүрэр турбалардаах, ууну ыстарар тэриллэрдээх, анал суоллаах-иистээх, атын даҕаны тутуулардаах балайда киэн сир балаһата (территория). Кэлин кэмнэ ууну кэмчилээһининэн сибээстээн ханааллары уу суон турбаларынан солбуйуу кэниир.)

оҥоһугу технологичная оҥоруу (оҥоһук конструкциятын барыстаахтык чочуллан оҥоһуллар гына көрөн-истэн, ааҕан-суоттаан тупсаран оноруу, ону ситиһии үлэтэ.)

гл.
сөпкө; (я ) этэбин(ты) этэҕин, (он) этэр

олохтоох бэйэни салайыныыга быраап

олохтоох референдумҥа кыттар быраап

референдумҥа кыттар быраап

ситэрэргэ анаан хаалларыы (кэлин, кээмэйигэр сөп гына бүтэһиктээхтик аалан, чочуйан онорорго анаан соҕотуопкаҕа хаалларыллар саппаас.)

дьүөрэлээх быыбардыыр тиһик

ыйаан туран сиэтии, сыбаарка-лааһын (металлар ыпсыыларыгар туту да хос туппакка эрэ анар өттүттэн ьшсыыларын көннөрү курдаттыы уулларан силлиЪиннэрэр ньыма.)

дабатан сиэтии, сыбаарка-лааһын (иннэри балаһыанньалаах холбонор металлары аллараттан үөһэ хайысханан сыҕарыйан холбуу сиэтээһин.)

үргүлдьү сиэтии, сыбаарка-лааһын (сыҕарыйыы хайысхатын уларыппакка үлэлээн сиэтээЬин.)

түһэрэн сиэтии, сыбаарка-лааһын (иннэри балаһыанвьалаах металлары үөһэттэн аллара таҥнары сыҕарыйан холбуу иһэрдээһин.)

муҥутуур куолаһы ылыы тиһигэ

бэйэтэ салайар систиэмэ (электрическэй массыыналар, тэриллэр киһи быһаччы кыттыыта суох салаллан үлэлиил-лэрин хааччыйар оноһуу.)

коммунальной инфраструктура тиһигэ

массыыналар систиэмэлэрэ (тыа хаһаайыстыбатын кэлимник механизациялыырга мас-сыыналары хаһаайыстыба салааларынан, үүннэриллэр культураларынан эҥин көрөн аттаран туруоруу (набор). М. с. сири танастааһын, сиэмэни ыһыы, олордуу, үүнүүнү хомуйуу, хомуур кэнниттэн бааһынаны оҥоруу курдук үлэ көрүннэрин барытын хабар гына бөлөхтөөн аттарыллар.)

муниципальнай быраап аакталарын тиһигэ

хамсаабат баайга-дуолга быраабы сурукка киллэрии тиһигэ

булкаас быыбардыыр тиһик

коммунальной төлөбүргэ көмө харчы

олохтоох бэйэни салайыныыга быраап бэйэмтэтэ (субъега)

салгын сыттыктаа* суудуна (күөнүн аннынан үрдэриллэр күүстээх салгЫ' нынан өрө дэгдэтиллэн түргэнник (чааска 100-150 км) айанныыр суудуна.)

анныгар кынаттаа* суудуна (алый күөнүгэр оноһуллубут кынатын көтөҕөр күүһүнэн өрө дагдайан ууну кырсынан чэпчэкитик айанныыр дъону таһар суудуна. Түргэнэ чааска 60-100 км.)

хамсаабат баай-дуол нолуогун дьаһайыы

электрическэй эниэргийэлээх систиэмэ (электрическэй эниэргийэни туһанааччыга тиэрдэр ситимнэр көмөлөрүнэн холбоммут электрическэй ыстаансыйалар бөлөхтөрө.)

хамсаабат баай-дуол барымтатын судаарыстыба сурукка киллэриитэ

нареч. горн, үөһэ, сир үрдүгэр; выдать уголь на-гора таас чоҕү сир үрдүгэр биэр.

бэлиэтээһин, ж. 1. (по гл. регистрировать) бэлиэтээһин; 2. (по гл. регистрироваться) бэлиэтэнии.

регистрация; киирэр суруктары бэлиэтэнии регистрация входящих писем.