академическай суудуна, оиочо (уһун синньигэс чэпчэки оночо. Ойоҕоһугар куукталардаах, иһигэр иннинэн-кэннинэн сыҕарытыллар олбохтордоох. А. с. күрэхтэһэргэ эбэтэр үөрэнэргэ аналлаах.)

буксуурдуур суудуна (-буксуурдуур аал. Бэйэтэ хаампат ааллары, болуоттары соһор аналлаах. Б. с. муораҕа, өрүскэ, күелгэ туттуллар. Б. с-лар үгүстэрэ буксуурдарын торуоһунан соһоллор, сорохторо күөннэринэн үтэллэр.)

ороскуоту уонна түмүгү учуоттаан бүддьүөттээһин

биинтэлээх суудуна (салбахтардаах биинтэ ууну ытыйар күүһүнэн устар суудуна. Билиҥҥи ууну үрдүнэн да аннынан да сылдьар суудуналар үксүлэрэ биинтэ эрдиилээхтэр. Биинтэ үксүн суудуна кэннигэр олордуллар.)

олохтоох референдумка кыттар быраабы мэктиэлээһин

хамсаабат баайга-дуолга быраабы судаарыстыба сурукка киллэриитэ

таһадас суудуната (таһаҕаһы таһарга аналлаах суудуна. Т. с-ра кураанах курууһу, кутуллар убаҕаһы (наливные) таһааччыларга уонна атын-атын таһаҕаһы холбуу тиэнээччилэргэ (комбинированные) араарыллаллар. Итилэр бэйэлэрин оноһууларынан, та-һаҕаһы тиэиэр ньымаларынан уо. д. а. бэлиэлэринэн уратылара үгүс.)

олорор сирдэр үптэрин тэҥниир көмө үп

хаабыл суудуната (уу анныгар хаабылы туһэрэр, таһаарар уонна өрөмүөннуүр суудуна. X. с. алта километр дириннээх ууга чаас аайы 15 км хаабылы түһэрэр кыахтаах.)

хабатаас, каботаж суудуната (муораҕа биэрэк чугаһынан сылдьар таһаҕас таһар суудуна.)

нүөлсүтэр ситими кыһынна бэлэмнээһин (ханааллар, хоруулар, турбалар ууларын ыытыы, носуоста-ры, ибиирдэр массыыналары кыстыкка туруоруу.)

баалтан кыамта (баалтан ылыллыан сөптөөх туһалаах кыамта.)

I предл.
(пр. п.)
1) 1. Тугунан айаннаабыты көрдөрөргө туттуллар (ехал на коне, на оленях, на велосипеде, на пароходе). 2. Ким туох таҥастааҕын этэргэ (на нем шапка, на ней платье). 3. Туох үлэҕэ, наадаҕа сылдьары, буолары уо. д. а. бэлиэтииргэ (на работе, на собрании, на охоте). 4. Туох музыкальнай инструменынан оонньууру этэргэ (играет на балалайке, на гитаре)
2) үрдүгэр (на снегу - хаар үрдүгэр, хаарга)
(в. п.)
1) төһө өргө барбыты, кэлбити, уларсыбыты уо. д. а. көрдөрөргө туттуллар (на два дня - икки күн устата, икки күҥҥэ; на зиму - кыһын устата)
2) 1. Тугу туһаайан, чуолаан көрөргө туттуллар (смотрит на дерево, на озеро, на белку, на меня). 2. Туохха атыыласпыты, ылбыты, атастаспыты уо. д. а. этэргэ (купил, взял, обменял, и т. д. на деньги, на зерно, на пушнину). 3. Туохха туттубуту, ороскуоттаабыты көрдөрөргө (издержал, истратил, израсходовал на тетради, на книги, на продукты). 4. Туох эмэ төһөнөн ордугун, итэҕэһин уо. д. а. этэргэ (длиннее, короче, выше, тяжелее, легче и т. п. на 2 метра, на 3 килограмма). 5. Хаһыакка, сурунаалга, заемҥа сурунары көрдөрөргө (подписался на газету, на журнал, на заем). 6. Кимиэхэ, туохха эрэнэри көрдөрөргө (надеется на тебя, на них, насилу). 7. Кимиэхэ, туохха маарынныыры этэргэ (походит на отца, на птицу, на дерево).
3) туох үрдүгэр уурбуту, бырахпыты, туруорбуту, турбуту, олорбуту, сыппыты уо. д. а. көрдөрөргө туттуллар (положил на стол, бросил на пол, сел на кровать)
4) на охоту - бултуу. На отдых - сынньана
II союз
(возьми)
мэ, ыл

предл.
(возьми ) мэ
(куда? )
на улицу - уулуссаҕа, таһырдьа;
на стол - остуога
(где? )
на охоте - булка;
на ферме - фермаҕа
(как? )
на машине - массыынанан;
на оленях - табанан

I предлог 1. с вин. п. (на вопрос ".куда") =ҕа, =гар; положить на стол остуолга уур; залезть на крышу кырыысаҕа ытын; 2. с вин. п. (на вопрос ".куда") *$а, =гар; выйти на улицу уулуссаҕа таҕыс, таһырдьа таҕыс; 3. с предл. п. (на вопрос "где") -ҕа, =гар; оставить на столе остуолга хааллар; лежать на песке кумахха сыт; жить на юге соҕуруу дойдуга олор; работать на заводе заводка үлэлээ; 4. с предл. п. (при обозначении средств передвижения) -нан; лететь на самолёте самолётунан кет; плыть на пароходе борокуотунан уһун; 5. с предл. п. (с применением, при посредстве) =ҕа, -нан; жарить на масле арыыга буһар, ыһаарылаа; ставить тесто на дрожжах тиэстэни доруоһанан оҕус; завод работает на нефти завод небинэн үлэлиир; 6. с предл. п. (во время, в течение), с вин. п. (при обозначении года, месяца, дня) =ҕа, =гар; на праздниках бырааһынньыктарга; на другой день нөҥүө күнүгэр; на пятидесятом году своей жизни биэс уон сааһыгар; на той неделе ааспыт нэдиэлэҕэ; 7. с вин. п. (для) =ҕа, =гар; комната на двух человек икки киһиэхэ аиал-лаах хос; по книге на каждого учащегося үөрэнээччигэ биирдии кинигэ; 8. с вин. п. (при обозначении цели, назначения): ведомость, на выдачу зарплаты хамнас биэрэр биэдэмэс; средства на строительство тутуу үбэ; материал на пальто сон таҥаһа; подать на пенсию пенсияҕа көрдөс; 9. евин. п. (при обозначении срока) =ҕа, -гар; взять книгу на два дня кинигэ ни икки күҥҥэ ыл; собрание отложено на понедельник мунньах бэнидиэнньиккэ к^һөрүлүннэ; 10. с вин. п. (при определении денежной суммы) =ҕа; купить на десять рублей уон солкуобайга атыылас; II. евин, п: (при обозначении множителя или делителя) =ҕа; разделить на три үскэ түҥэт; помножить ка три үскэ төгүллээ; 12. с вин. п. (при обозначении деления, дробления) =ҕа; разделить на две части икки елүүгэ түҥэт; разбить на параграфы параграфтарга араарталаа; 13. с предл. п. (с гл. "говорить", "читать", "писать", "выступать" и т. п.) =лыы; говорить на русском языке нууччалыы саҥар; свободно читать на казахском языке казахтыы холкутук ааҕар буол; 14. с предл. п. (с гл. "играть") =ҕа; играть на рояле рояльга оонньоо; 15. с предл. п. (при обозначении предметов, поддерживающих что-л. или являющихся внутренней стороной чего-л.) =лаах; вагон на рессорах рессоралаах вагон; матрац на пружинах курупуналаах матараас; 16. с вин. п. (при обозначении сопутствующих обстоятельств, условий) =ҕа; на голодный желудок аччык искэ; на свежую голову сибиэһэй өйгө; 17. с вин. п. (при обозначении какого-л. признака) =нан; хромать на одну ногу аҥар атах-хыпан доҕолоҥноо; глух на одно ухо аҥар кулгааҕынан дьүлэй; 18. с вин. п. (при обозначении образа действия) =нан; верить на слово тылынан итэҕэй; жить на свой заработок бэйэҥ хамнаскынан олор.

II частица разг. (возьми) мэ, ыл; на, возьми мэ, ыл; на книгу кинигэни мэ; # вот тебе и на! (дьэ) ити баар дии!; на-поди (дьэ) буолар да эбит, көрүөҥ этэ.

нареч
түөрт атах буолан

гл,сов
төҥүргэскэ астарда (сыарҕаны, массыынаны, о. д.а.)

эбии турар сыанаҕа нолуок

хапытаалга нолуок

хамсаабат баайга-дуолга нолуок

турар сыана сөбө суохтук үрдээһинигэр нолуок

предл
(в. п.)
буолтун иһин, кыһаммакка (несмотря на ветер они поплыли - тыал да буолтун иһин, кинилэр уһуннулар, кинилэр тыалга кыһаммакка уһуннулар)

нареч.
ол да буоллар

бүддьүөт түмүгүнэн сирдэтии

оҥоһугу технологичная оҥоруу (оҥоһук конструкциятын барыстаахтык чочуллан оҥоһуллар гына көрөн-истэн, ааҕан-суоттаан тупсаран оноруу, ону ситиһии үлэтэ.)

баарыстаах-мотуор-даах суудуна (баарыһын таһынан эбии ис умайыылаах мотуордаах суудуна. Мотуора тыал суоҕар эбэтэр эргийэ-ригэр-урбайарыгар (маневрирование) үлэлэтиллэр.)

баарыстаах суудуна (тыалга үрдэрэн устар суудуна. 1-7 маачталаах буолар. Урут муоранан устарга уонна сэбилэниилээх күүстэргэ туһаныл-лара. Билигин спортка, сынньалаҥна, үөрэнэргэ эрэ аналлаах Б. с-лары оҥороллор.)

дьону таһар суудуна (12 киһиттэн итэҕэһэ суох ахсааннаах дьону уонна кинилэр малларын таһар суудуна. 2000-тан тахса киһини олордор Д.т.с-лар бааллар, өрүһүнэн, муоранан эбэтэр хайатынан ^аҕарар устарга ананан оҥоһуллаллар.)

олохтоох бэйэни салайыныыга быраап

олохтоох референдумҥа кыттар быраап

референдумҥа кыттар быраап

ситэрэргэ анаан хаалларыы (кэлин, кээмэйигэр сөп гына бүтэһиктээхтик аалан, чочуйан онорорго анаан соҕотуопкаҕа хаалларыллар саппаас.)

ыйаан туран сиэтии, сыбаарка-лааһын (металлар ыпсыыларыгар туту да хос туппакка эрэ анар өттүттэн ьшсыыларын көннөрү курдаттыы уулларан силлиЪиннэрэр ньыма.)

дабатан сиэтии, сыбаарка-лааһын (иннэри балаһыанньалаах холбонор металлары аллараттан үөһэ хайысханан сыҕарыйан холбуу сиэтээһин.)

үргүлдьү сиэтии, сыбаарка-лааһын (сыҕарыйыы хайысхатын уларыппакка үлэлээн сиэтээЬин.)

түһэрэн сиэтии, сыбаарка-лааһын (иннэри балаһыанвьалаах металлары үөһэттэн аллара таҥнары сыҕарыйан холбуу иһэрдээһин.)

хамсаабат баайга-дуолга быраабы сурукка киллэрии тиһигэ

өрүһүйэр суудуна (-иэдээннэ тубэспит суудунаҕа көмөлөһөр аналлаах суудуна. Ө. с. түргэн сырыылаах уонна баһаары умуруорар, ууну хачайдыыр, өрөмүөннүр (уу анныгар эмиэ), буксу-УРДУУР тэриллэрдээх.)

коммунальной төлөбүргэ көмө харчы

олохтоох бэйэни салайыныыга быраап бэйэмтэтэ (субъега)

I с. мор. судно (хараабыл, борокуот).

II с. (сосуд) тахсан киирэр иһит (балыыһаҕа).

салгын сыттыктаа* суудуна (күөнүн аннынан үрдэриллэр күүстээх салгЫ' нынан өрө дэгдэтиллэн түргэнник (чааска 100-150 км) айанныыр суудуна.)

анныгар кынаттаа* суудуна (алый күөнүгэр оноһуллубут кынатын көтөҕөр күүһүнэн өрө дагдайан ууну кырсынан чэпчэкитик айанныыр дъону таһар суудуна. Түргэнэ чааска 60-100 км.)

тиэллэр таһаҕас суудуната (таһаҕас суудунатын биир көрүнэ. Киппэлэммит, дьааһыктаммыт таһаҕаһы эбэтэр буочукалаах убаҕаһы тиэйэргэ табыгастаах оноһуулаах. Ол иһигэр контейнердары, маһы, тоҥ таһаҕаһы (рефрижераторные) эгин эрэ тиэнэр туһааннаах оҥоһуулаах тус-туспа хас да араастардаах.)

хамсаабат баай-дуол нолуогун дьаһайыы

буункар-дааччы, буункардыыр суудуна (суудуналары турар эбэтэр уста сылдьар кэмнэригэр оттугунан хааччыйар суудуна. Б. с. убаҕас оттугу хачайдыыр эбэтэр таас чоҕу атын суудунаҕа сүөкүүр тустаах тэриллээх.)

салгын сыттык (транспорт сорох көрүҥүн алын өттүн уонна тирэнэр ньуурун (сир, уу кырса) эбэтэр механизм хамсыыр уонна хамсаабат чаастарын икки ардыларыгар үөскүүр үрдүк баттааһыннаах салгын. Ону туhaнан уйдара аҥардаан дэгдэйэн айанныыр С. с-таах суудуналар, экранопланнар (сири эбэтэр ууну кырсынан көтөр аппарааттар) сыыдам сырыылаахтар.)

контейнер таһар суудуна (контейнердаах таһаҕаһы, контейнер-дары таһарга анаан оҥоһуллубут суудуна. К. т. с. контейнердары түргэнник тиэйэргэ, сүөкүүргэ анаан киэҥ-куоҥ. Ардыгар бэйэтэ туспа кырааннаах, атын даҕаны көтөҕөр тэриллэрдээх. Сорох контейнардары паалыбатыгар эмиэ ылар.)

нареч. горн, үөһэ, сир үрдүгэр; выдать уголь на-гора таас чоҕү сир үрдүгэр биэр.

куттунардаах суудуна, таанкар, танкер (убаҕаһы (неби, бензины, сымаланы, арыыны, арыгыны, химикаттары уо. д. а.) систиэринэлэригэр, атыннык ааттанарынан таанкаларыгар кут-тан таһар 500 тыһыынча туоннаҕа тиийэ уйуктаах суудуна.)

сущ
сыттык

ж. сыттык.

судно; өрүс суднота речное судно.