тууһурууну уонна бадараанныйыыны утары охсуһуу (нүөлсүтүллэр сиргэ ууну наһаа куттарыыттан сир бадараанныйыытын утары уонна ууну кытта киирэн сир ньуурун силистээх аранатыгар элбэх туһата суох туустар мунньуллубаттарын хааччыйар үлэлэри ыытыы уонна итинник дьаһаллары олоххо киллэрии.)

мест
икки аҥар

сири-уоту уратытык туһанар усулуобуйалаах түөлбэлэр

тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытын үрдэтии (тыа хаһаайыстыбатын хас биирдии гектарыттан бороду* уксуйаны ылыыны элбэтэр наадатыгар итиччэ кээмэйдээх сиргэ үбү, техниканы туһаныыны, үлэни ыытыыны тупсарыы.)

нэһилиэнньэ чэпчэтиинэн туһанар араҥата

тыа хаһаайыстыбатын механизациялааһын (тыа хаһаайыс-тыбатын бары салааларыгар илии үлэтин массыыналары-нан уонна механизмнарынан солбуйуу.)

хапытаалтан нолуок

хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыба

быыстаах олордуу (куустарар уонна кууһар дэтээллэр оннуларын булларыллалларыгар икки ардыларыгар төһө эрэ бэрт кыра арыт (зазор) баар буолуута. Хамсыыр дэтээллэр Б. о-лаах буолаллар.)

киэптээн олордуу (кууһар уонна куустарар дэтэллэр арыта (зазор) суох ыга олордуллуулара. Маннык гүбэлтэҕэ хамсаабат холбоһук үөскүүр.)

предл
I (р. п.)
1) төһөттөн, хаһааҥҥыттан буолбуту көрдөрөргө туттуллар (с вечера - киэһэттэн, киэһээттэн ыла; с осени - күһүҥҥүттэн ыла)
2) кимиэхэ, туохха тэҥнээх кээмэйи этэргэ туттуллар (величиной с лошадь, высотой с телеграфный столб, ростом с тебя)
3) с испугу - куттанан, кутталыттан
II (т. п.)
1. Кими кытта диэни этэргэ туттуллар (идет с Петей, разговаривает с отцом). 2. Туохтаах иһэри (барары эҥин) бэлиэтииргэ (идет с сумкой, с пилой)

предл.
со стола - остуолтан;
с работы - үлэттэн;
с утра - сарсыардаттан;
с тех пор - онтон ыла;
переводит с якутского - сахалыыттан тылбаастыыр;
иду с тобой - эйигин кытта барабын

(со) предлог 1. с род. п. =ттан; убрать посуду со стола остуолтан иһити хомуй; спуститься с горы хайаттан түс; прийти с работы үлэҕиттэн кэл; дело началось с пустяков дьыала солуута суохтан саҕаланна; напасть на врага с тыла өстөөххө тыылыттан саба түс; с детства оҕотуттан, оҕо эрдэҕиттэн; с самого утра хара сарсыардаттан; с утра до ночи хара сарсыардаттан түүҥҥэ диэри; с тех пор ол кэмтэн ыла; говорить речь с трибуны три-бунаттан тылла эт; с этого места я всё хорошо услышу бу миэстэттэн мин барытын үчүгэйдик истиэм; получать деньги с кого-либо кимтэн эмэ харчыта ыл; урожай с гектара биир гектартан үүнүү; брать пример с кого--либо кимтэн эмэ холобурда ыл; перевести с якутского языка саха тылыттан тылбаастаа; сгорать со стыда сааккыттан өлө сыс; с горя аһыыттан, аһыыга, абаҕа; устать с дороги суолтан (яйантан) сылайан кэл; довольно с тебя эйигиттэн түксү; хватит с вас эһигиттэн сөп буолла; 2. с род. п. (на основании чего-л., следуя чему-л.) =нан; с разрешения начальника начальник көҥүллээһининэн; с вашего согласия эн сөбүлэҥҥинэн; 3. с род. п. (при помощи чего-л.) =ттан, =нан, =ан; писать с большой буквы улахан букваттан суруй; взять с бою сэриилээн ыл, сэриинэн ыл; 4. с вин. п. (приблизительно, почти) саҕа, кэриҥэ, =ча; величиной с дом дьиэ саҕа улахан; прожить где-либо с месяц ханна эмэ ый кэриҥэ олор; туда будет с километр онуоха диэри километр кэриҥэ буолуо; собралось человек с десять уонча киһи муһунна; 5. с * *те. п. (указывает на совместность, связь, наличие чего-л., обладание чем-л.) кытта, =ныын, =нан, =лаах; я иду с тобой мин эйигин кытта барабын; хочу повидать отца с матерью ийэлээх аҕабын көрүөхпүн баҕарабын; найти с трудом эрэйинэн бул; человек с талантом талааннаах киһи; 6. с те. п. (при посредстве кого-чего-л.) =йан; послать с курьером курье- ры нан ыыт; уехать со скорым поездом түргэн поеһынан бар; 7. с те. п. (указывает на лицо или предмет, на которые распространяется действие, состояние): *поспешить с отъездом барарга тиэтэй; собраться с мыслями өйгүн-төйгүн булун; у него плохо с сердцем кини сүрэҕэ куһаҕан, кини сүрэҕэ ыалдьар; 8. *с те. п. (при наступлении чего-л.) аайы; с годами взгляды меняются киһи саа-һырдаҕын аайы санаата уларыйан иһэр.

хамсаабат баайга-дуолга сыһыаннаах илии охсуһуу

көҥүл туһаныллар сир-уот

тыа сирин нэһилиэнньэтэ хойуутук олорор сирэ-уота

тыа сирин нэһилиэнньэтэ сэдэхтик олорор сирэ-уота

сир-уот фискальной кыаҕа

кэккэлэһэ (параллельный (көбүтүү-лээх бастайааннай сүүрээн электрическэй хамсатааччыта) — сүүрээни тэннэ көбүтэргэ анаан дьаакырын уонна электричествоны көбүтэрин (возбуждения) мотуоктуу эри-ирдэрэ кэккэлэһэ холбоммут, бастайааннай электрическэй сүүрээнинэн үлэлиир уонна саамай киэҥник тарҕаммыт электрическэй хамсатааччы.)

утуу-субуу көбүтүүлзэх бастайааннай сүүрээн электрическэй хамсатааччыта (сүүрээни утуу-субуу көбүтэргэ анаан дьаакырын уонна уһугуннарарын (көбүтэрин) мотуоктуу эриирдэрэ утуу-субуу холбонуллубут электрическэй хамсатааччы. У-с. к. б. с. э. х. сэдэхтик туттуллар.)

тыа хаһаа-йыстыбатын электричестволааһын (1— тыа хаһаайыстыба-тын үлэлэрин эргиччи электричество күүһүн туһаныы ыллыгар киллэрии.)

куорат иһинээҕи федеральной суолталаах сир-уот

сэлиэнньэлэр икки ардыларынааҕы сир-уот

Т. С. Мальцев ньыматынан бааһынаны оноруу (сири танастааһынна Т. С. Мальцев киллэрбит (50-с сыллар-даахха) сана ньыматын туһаныы — үс-түөрт сыл устата бааһына буорун тиэрбэккэ эрэ 40-50 см дириннээхтик көбүтэ-көбүтэ эрэ бурдугу ыһыы (Урал уонна Apgaa Сибиир оройуоннарыгар).)

сущ
(ж. р., мн. ч. нет)
туох эмэ чиҥэ

ж. 1. чиҥэ, хойуута; ньыгыла; өлгөмө; плотность ткани таҥас чиҥэ; 2. физ. чиҥэ; единица плотности чиҥин единицата; # плотность населения нэһилиэнньэ хойуута; плотность огня воен. уот хойуута (снаряд, буулдьа түһүүтүн хойуута).

(со-, съ=) приставка, суолтатынан туохтууру үөскэтиигэ туттуллар уонна бэлиэтиир: 1) бииргэ холбоопуну, холбоһууну, түмсүүнү, хол. связать холбуу баай; созвать ыҥыр, ыҥыртаа; 2) үөһэттэн аллара түһүүнү, хол. спрыгнуть ыстанан түс; сбросить түҥнэри бырах, түһэр; 3) ханнык эмэ сиртэн, ньууртан тугу эмэ тууран, ургээн, быһан, охсон ылыыны, хол. скосить хотуурунан охсон ыл; срезать быпан ыл.

предл
(р. п.) ким, туох үрдүттэн тэйбити, ылбыты, түспүтү эҥин көрдөрөргө туттуллар (с дерева - мастан; с плеча - санныттан)

ж. территория, сир (туһааннаах быыстаах ту ох эмэ сир).

сир-уот

муниципальнай тэриллии сирэ-уота