авиационнай хамса-тааччы (көтөр аппарааты хамсатар оҥоһук. А. х. үксүн турбовинтовай эбэтэр турбореактивнай буолар.)

авто-массыына, автомобиль хамсатааччыта (массыынаны хамсатар оноһук — мотуор. Бензининэн үлэлиир мотуордар сур-гуулуктаах (поршень) эбэтэр ротордаах буолаллар, гаа-һынан үлэлээччилэр газотурбиналаахтар, электричество-нан үлэлээччилэр аккумулятор батареялаахтар уо. д. а. араастардаахтар.)

уу тэбэр (ууну быраҕыы күүһүнэн суудунаны уһуннарар оноһук. Уу. т. турба курдук тас быһыылаах. Ол иһинэн уу анал салбах (биинтэ) көмөтүнэн таска быраҕыллар уонна суудунаны иннин диэки анньар.)

салгын ра-кетнай хамсатааччыта (салгын реактивная уонна ракетнай хамсатааччылара (воздушно-реактивные н ракетные двигатели) үлэлиир эргиирдэрин (цикл) а. э. уратыларын бииргэ дьүөрэлиир хамсатааччы. С. р. х. сиртэн көтөн тахсыыттан тыастааҕар түргэтнэххэ диэри а. э. салгыннаах араҥаҕа эрэ туһаныллыан сөп.)

салгын реактивнай хамсатааччыта (үлэлииригэр (уматыга умайарыгар) салгын кислородунан туһанар реактивнай хамсатааччы (реактивный двигатель). Хамсатааччы уонна сыҕарытааччык (движитель) оруолларын иккиэннэрин толорон биир кэлим үлэлиир. Салгыны ыгар туе па компрессордаах эбэтэр компрессора суох араастардаах (көрүҥнэрдээх). Компрессора суох буоллаҕына компрессор оруолун утары охсор салгын күүстээх сүүрээнэ толорор.)

гаас уматыктаах хамсатааччы (гаас уматыгынан үлэлиир ис умайыылаах хамсатааччы. Г. у. х. чүмэчи кыымынан уматыллар эбэтэр убаҕас уматык салгыны кытта булкааһа баттааһынтая умайан барыытыттан үлэлиир. Г. у. х. гаас генератордаах, гаас баллоннаах автомобилларга олордуллар, металлургическай промышленноска, неби хачайдыыр уо. д. а. оҥоһуктарга туһаныллар.)

гаас убаҕаһынан үлэлиир, газожидкостнай хамсатааччы (убаҕас турукка кубулутуллубут гааһынан улэлиир хамсатааччы.)

ГРД ((гиб-риднай ракетнай хамсатааччы, холбоһор уматыктаах ракетнай хамсатааччы) — тус-туһунан (кытаанах уонна убаҕас) туруктаах уматыктар холбоһон умайыыларынан улэлиир уратылаах ракетнай хамсатааччы (ракетный двигатель).)

сущ
(м. р.)
хамсатааччы (газ эбэтэр электричество күүһүнэн үлэлиир мотор)

1. тех. хамсатааччы; двигатель внутреннего сгорания ис умайыылаах хамсатааччы; 2. чего хамсатааччы, хаамтарар күүс; двигатель прогресса инники сайдыыны хаамтарар күүс.

гидравликалаах хамсатааччы (убаҕас сүүрүгун механическай эниэргийэтин хамсатыллар сүһүөх (сургуулук (поршень) aтaҕa эбэтэр баал) механическай эниэргийэтигэр кубулутар механизм.)

электрическэй хамсатааччы (электрическэй күүһү механическайга кубулутар массыына. Э. х. бастайааннай уонна уларыйыылаах сүүрээн хамсатааччылары-гар арахсар, кыамтата Вт сорҕотутган хас эмэ МВт-ка тиийэр.)

икки куонтурдаах турбореактивная хамсатааччы (киирэр салгыны икки, ис (сурун куонтур) уонна тас, суүрээниэ араарар гаас турбнналаах авиационная хамсатааччы. Сорох кыамтата вентиляторда-ры эбэтэр компрессорнары үлэлэтэргэ ороскуоттанар. И. к. т. р. х. тардар куүһэ салгын уонна реактивнай бэлэстэн түргэтээн тахсар умайыы бородуукталарын сүүрээннэрин анньар күүстэрэ холбоспуттарыттан үөскүүр. Тыастааҕар түргэнник көтөр самолеттарга ордук табыгастаахтык туһаныллар.)

икки таахтаах ис умайыылаах хамсатааччы (үлэтин толору эргиирэ (цикл) сургуулүк (поршень) икки хаамыытыгар (икки таах), ол эбэтэр тоҕокохтоох баал биир толору эргииригэр оҥоһуллар хамсатааччы. Мотоциклга, уу мотуоругар уонна сорох дизельнэй массыынаҕа туруоруллар.)

тэбиннээх хамсатааччы (тэбиҥнээх аккумулятор — кулахачык (маховик) мунньар- күүһүн туһанан үлэлиир хамсатааччы. Т. х. араас массыыналарга, ол иһигэр транспорт быһыытынан туһа-ныллааччыларга, холобура жиробуска — чугас сырыыга туһаныллар массыынаҕа олордуллар.)

прил
көнө

прил.
көнө

прил. 1. (ровный) көнө, быһа, быһа барар; прямая линия көнө сурааһын; прямая дорога быһа суол; 2. (гладкий) көнө, будьур-хайа суох; прямые волосы көнө баттах; 3. ж.-д. (беспересадочный) быһа, быһа сырыылаах (аара тохтообот); прямое сообщение быһа сылдьыһыы; поезд прямого сообщения быһа сырыылаах поезд; 4. (непосредственный) быһаччы; это его прямая обязанность бу кини быһаччы эбээһинэһэ; 5. (правдивый) көнө, судургу; прямой человек көнө киһи; прямой ответ көнө эппиэт; 6. (явный, открытый) көстөн турар, илэ, аһаҕас; прямой обман көстөн турар албыннааһын; 7. мат. көнө; прямой угол көнө муннук; 8. в знач. сущ. прямая ж. мат. көнө, көнө сурааһын; провести прямую көнөтө тарт; # прямая речь грам. сирэй саҥа; прямое дополнение грам. көнө толоруу; в прямом смысле слова тыл тустаах өйдөбүлүнэн; прямая линия родства быһаччы утумнаах уруулаһыы; прямая кишка анат. көнө оһоҕос; прямое попадание быһаччы табыы (снаряд, мина, бомба сыалга чопчу түһүүтэ).

быһаччы инвестор

прямоточнай салгыннаах реактивнай хамсатааччы (уматыга умайарыгар салгын кислородун туһанар реактивнай хамсатааччы. Компрессора уонна турбин am а суох. Онон турбореактивнай хамсатааччытааҕар (турбореактивный двигатель) оҥоһуута судургу, ыйааһына чэпчэки, уматыгын ороскуота аҕыйах. Оннук хамсатааччылаах самолет сиртэн көтөн тахсарыгар көмө °ноһуктаах (стартовое устройство) буолуохтаах.)

прил
(самолет) реактивнай (самолет)

прил. 1. хим. реактивнай, реактив; реактивные вещества реактив ве-шестволар; 2. физиол. реактивнай, (тастан дьайыыга) хардарар; 3. физ. реактивнай; реактивный самолёт реактивнай самолёт.

реактивнай хамсатааччы (уһууран тахсар гаас эбэтэр убаҕас төттөрү анньар күүһүн туһанан үлэлиир хамсатааччы. P. x. уматыга умайарыгар салгын кислородун туһанар уонна туһаммат көрүҥнэрдээх. Маннайгылар салгын-реактивнай (воздушно-реактивный) иккистэр реактивнай хамсатааччылар дэнэллэр.)

олоххо турар хам-сатааччы (хамсаабат бигэ олоххо олордуллубут хам-сатааччы. О. т. х. киирэллэр: дизеллэр, гааһынан үлэлиир уонна карбюратордаах хамсатааччылар.)

балтыһах үстүйэ (турбалары балтыһахтыы холбуурга аналлаах үстүйэ.)

турбовинтовой хамсатааччы (салгын аалын хамсатааччыта. Гаас турбинатыттан (газовая турбина) эргийэр салбах уонна уһууран тахсар гаас реактивнай күүһүн (реактивная тяга) иккиэннэрин холбоон тардар күүһү үөскэтэр хамсатааччы.)

турбореактив-най хамсатааччы (уматыга умайарыгар салгын кисло-родун туһанар уонна гаас турбияатын (газовая турбина) күүһүнэн салгыны ыгар компрессордаах (компрессорной), уһууран тахсар гаас анньар күүһүнэн үлэлиир хамсатааччы (реактивный двигатель). Салгын аалыгар туруо-руллар.)

түөрт таактаах ис умайыылаах хамсатааччы (тононохтоох баал (коленчатый вал) иккитэ эргийдэҕинэ сургуулуга (поршень) түөрт утуу субуу дьайыыны (обо-руу, ыгыы, үлэлээһин, гааһы таһаарыы) оҥорор хамсатааччы.)

мотуор-генератор (электрическэй хамсатааччы уонна электрическэй генератор бииргэ холбонуллубуттарыттан а. э. таныллыбыттарыттан турар оҥоһук. М. г. металлур-гияҕа, электролитическай баанналары үлэлэтэргэ (питание), электричество биир сүүрээнин атынна (переменный ток в постоянную) кубулутарга о. д. а. туһаныллар.)

I ж. 1. (на какое-л. воздействие) харда, эппиэт; 2. физиол., биол. билии, хардарыы (организм ис-тас күүрдүүгэ, дьайыыга хардарыыта); реакция организма на холод организм тымныыны билиитэ; 3. (слабость после напряжения) ахсааһын, өй-санаа күүһүн өһүллүүтэ; 4. хим. реакция.

II ж. реакция (общественнай про-греска активнайдык утарылаһыы; эргэ, хаалбыт быһыыны-майгыны үйэтитэргэ уонна прогрессивнай күүстэри саба баттыырга ту-һайыллыбыт политической режим).