с. килиэймэ, бэчээт, мэҥ; фабричное клеймо фабрика килиэймэтэ; # клеймо позора саат-суут мэҥэ.

ж. панацея (өлбөт мэҥэ уутун кэриэтэ туохха барытыгар көмөлөөх средство); панацея от всех бед бары алдьархайтан быыһыыр панацея.

с. 1. эбир, толбон, туһахта; корова с белым пятном на лбу үрүҥ туһахталаах ынах; 2. бээтинэ; выводить пятна бээтинэ-лэри ыраастаа; 3. перен. хара мэҥ; пятно позора саат хара мэҥэ; белое пятно икки атах үктэнэ илик сирэ, ыраас сир (географический картаҕа чинчиллэ илик сир).'

ж. мэҥ.

прил. 1. тыыннаах; его родители ещё живы кини төрөппүттэрэ билигин даҕаны тыыннаахтар; 2. (оживлённый, подвижный) сытыы; көхтөөх; живой ребёнок сытыы оҕо; живая беседа көхтөөх сэһэргэһии; З. (подлинный, реальный) дьиҥнээх; живой пример героизма героизм дьиҥнээх холобура; живые факты дьиҥнээх чахчылар; 4. (занимательный) сэргэх, кэрэхсэтиилээх; живое изложение сэргэх кэпсээһин; 5. (жизненный) тыыннаах; живая идея тыыннаах идея; 6. (остро переживаемый) субу баар курдук, умнуллубат; живая обида умнуллубат хоргутуу; живое воспоминание ааспыты субу баар курдук санааһын; # живой вес тыыннаах ыйааһын; живая рана сиикэй баас; живая изгородь үүнээйи күрүө (маһы, ыарҕаны ыгыта олордуталаан күрүө оҥоруу); живая природа тыыннаах айылҕа (үүнээйилэр уонна хамсыыр харамайдар); живые цветы тыыннаах сибэкки; живая вода фольк. өлбөт мэҥэ уута; живой портрет тыыннаах мэтириэт (үүт үкчү); живого места нет бүтүн миэстэтэ суох; на живую нитку аатыгар эрэ оҥор (куһаҕаннык, көтүмэхтик); ни одной живой души ким да суох, ыт охсор киһи суох; задеть за живое таарый, орулҕатын хамсат; живой язык саҥарар тыл; ни жив ни мёртв өлөрдүү күттанан (тур), куттанан тыыньпг эрэ (тур).

1) умирать; кончаться; погибать; өлбүт киһи а) мертвец, покойник; б) перен. пропащий человек; өлөр өлүү неминучая смерть; өлөр өстөөх смертельный враг; өлөрү кыайбыт победивший смерть; өлбөт үөстээх живучий; өлөр быатыгар к несчастью (букв. к смерти); өлөр тиллэр мөккүөрэ (или икки ардынан ) между жизнью и смертью (находиться, быть); өлөн хаал = умереть; өлөн баран= (или быһын =) вымирать; өл да төрөө хоть умри (но найди, доставь и т. п. кого-что-л.); өлө-өлө тилин= оказаться на волоске от смерти (букв. умирая, воскресать); өлөөрү сыт = находиться, лежать при смерти; өлөр охтуутун оҕутта его сразила смертельная болезнь; өлөөрү гын = а) находиться при смерти; б) перен. оказаться в тяжёлом, критическом положении; өлбүккэ үөн үөрэр погов. мертвечине черви радуются; өлбүт өлбүтүнэн , өлбүтү кытта өлөр суох поел. мёртвым смерть, а живым живое; өллөхпүнэ сиэбит да суорум тиэрдэр үһүө погов. не доставит меня (туда) и ворон, съевший мой труп (о невозможности добраться до далёких краёв); өллөхпүнэ үөрүм ытаан ааһыаҕа после смерти дух мой обо мне плачем напомнит (говорится при сильной обиде или перед долгой разлукой); өлөн көрөн өлөрү билбит суох посл. никто на время не умирал, чтоб (только) познать смерть; өлөн эрэр өлөнтөн тардыһар погов. умирающий хватается за травинку (соотв. утопающий за соломинку хватается); өлөр саҥатын саҥарда он закричал благим матом (букв. завопил предсмертным воплем); моҥнон өл = повеситься; бэйэҕэр тиийинэн өл = кончать жизнь самоубийством; 2) блёкнуть, увядать (о растениях); от өлбүт трава (скошенная) увяла # аччык өл = проголодаться; искэр өл = страдать поносом; күн өлбүт произошло затмение солнца; өлбөт мэҥэ уута фольк. живая вода; өлө итир= быть вдрызг пьяным; өлө куттан = испытать ужас; өлөн бар= уходить в подавленном состоянии (от печального известия, тяжёлого разговора и т. п.); өлө оонньоо= попадать в тяжёлое, критическое положение; өлөр иһээччи горький пьяница; өлөр өлүү ааҥнаата нагрянула беда, свалилось несчастье; өлөр суола это его задевает за живое; хараххар өл = заболеть — о глазах.

и. д. от мэҥий =.

совм.-взаимн. от мэҥий =.

побуд. от мэҥий =.

прил. 1. (близкий) хаан уруу, төрөөбүт, төрөппүт; родимая сторона төрвөбүт дойду; 2. (обращение) бүөбэкээм, тоҕо-йуом; # родимое пятно мэҥ.