тууһурууну уонна бадараанныйыыны утары охсуһуу (нүөлсүтүллэр сиргэ ууну наһаа куттарыыттан сир бадараанныйыытын утары уонна ууну кытта киирэн сир ньуурун силистээх аранатыгар элбэх туһата суох туустар мунньуллубаттарын хааччыйар үлэлэри ыытыы уонна итинник дьаһаллары олоххо киллэрии.)

электрическэй көннөрөөччүк (уларыйыылаах электрическэй сүүрээни бастайааннай сүүрээҥҥэ кубулутар тэрил. Э. к. электроннайдарга, вакуумнаахтарга, ионнайдарга, уба-ҕастарга, кьггаанахтарга, механическайдарга араарыллар.)

мест
икки аҥар

электрическэй хамсатааччы (электрическэй күүһү механическайга кубулутар массыына. Э. х. бастайааннай уонна уларыйыылаах сүүрээн хамсатааччылары-гар арахсар, кыамтата Вт сорҕотутган хас эмэ МВт-ка тиийэр.)

сири-уоту уратытык туһанар усулуобуйалаах түөлбэлэр

электро-эниэргийэ, туок биэрээччи (мунньуллубут эбэтэр кэлэ турар эниэргийэни электрическэй эниэргийэҕэ кубулутар оноһуктар: аккумулятор, генератор, термо-элэмиэн, фотоэлэмиэн о. д. а.)

хапытаалтан нолуок

хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыба

уларыйыылаах сүүрззн хатыла (уларыйыылаах электрическэй суүрээн күүрүүтэ саамай улахан кэршгэр тиийэн баран саамай кыра кэриҥҥэ тиийэ түһэр, онтон эмиэ үрдүк кэриҥҥэ тиийэр а. э. биир кэриҥ хатыланар кэмэ. Сөкүүндэ 50 гыммыт бииригэр тэҥнэһэр.)

быыстаах олордуу (куустарар уонна кууһар дэтээллэр оннуларын булларыллалларыгар икки ардыларыгар төһө эрэ бэрт кыра арыт (зазор) баар буолуута. Хамсыыр дэтээллэр Б. о-лаах буолаллар.)

киэптээн олордуу (кууһар уонна куустарар дэтэллэр арыта (зазор) суох ыга олордуллуулара. Маннык гүбэлтэҕэ хамсаабат холбоһук үөскүүр.)

предл
I (р. п.)
1) төһөттөн, хаһааҥҥыттан буолбуту көрдөрөргө туттуллар (с вечера - киэһэттэн, киэһээттэн ыла; с осени - күһүҥҥүттэн ыла)
2) кимиэхэ, туохха тэҥнээх кээмэйи этэргэ туттуллар (величиной с лошадь, высотой с телеграфный столб, ростом с тебя)
3) с испугу - куттанан, кутталыттан
II (т. п.)
1. Кими кытта диэни этэргэ туттуллар (идет с Петей, разговаривает с отцом). 2. Туохтаах иһэри (барары эҥин) бэлиэтииргэ (идет с сумкой, с пилой)

предл.
со стола - остуолтан;
с работы - үлэттэн;
с утра - сарсыардаттан;
с тех пор - онтон ыла;
переводит с якутского - сахалыыттан тылбаастыыр;
иду с тобой - эйигин кытта барабын

(со) предлог 1. с род. п. =ттан; убрать посуду со стола остуолтан иһити хомуй; спуститься с горы хайаттан түс; прийти с работы үлэҕиттэн кэл; дело началось с пустяков дьыала солуута суохтан саҕаланна; напасть на врага с тыла өстөөххө тыылыттан саба түс; с детства оҕотуттан, оҕо эрдэҕиттэн; с самого утра хара сарсыардаттан; с утра до ночи хара сарсыардаттан түүҥҥэ диэри; с тех пор ол кэмтэн ыла; говорить речь с трибуны три-бунаттан тылла эт; с этого места я всё хорошо услышу бу миэстэттэн мин барытын үчүгэйдик истиэм; получать деньги с кого-либо кимтэн эмэ харчыта ыл; урожай с гектара биир гектартан үүнүү; брать пример с кого--либо кимтэн эмэ холобурда ыл; перевести с якутского языка саха тылыттан тылбаастаа; сгорать со стыда сааккыттан өлө сыс; с горя аһыыттан, аһыыга, абаҕа; устать с дороги суолтан (яйантан) сылайан кэл; довольно с тебя эйигиттэн түксү; хватит с вас эһигиттэн сөп буолла; 2. с род. п. (на основании чего-л., следуя чему-л.) =нан; с разрешения начальника начальник көҥүллээһининэн; с вашего согласия эн сөбүлэҥҥинэн; 3. с род. п. (при помощи чего-л.) =ттан, =нан, =ан; писать с большой буквы улахан букваттан суруй; взять с бою сэриилээн ыл, сэриинэн ыл; 4. с вин. п. (приблизительно, почти) саҕа, кэриҥэ, =ча; величиной с дом дьиэ саҕа улахан; прожить где-либо с месяц ханна эмэ ый кэриҥэ олор; туда будет с километр онуоха диэри километр кэриҥэ буолуо; собралось человек с десять уонча киһи муһунна; 5. с * *те. п. (указывает на совместность, связь, наличие чего-л., обладание чем-л.) кытта, =ныын, =нан, =лаах; я иду с тобой мин эйигин кытта барабын; хочу повидать отца с матерью ийэлээх аҕабын көрүөхпүн баҕарабын; найти с трудом эрэйинэн бул; человек с талантом талааннаах киһи; 6. с те. п. (при посредстве кого-чего-л.) =йан; послать с курьером курье- ры нан ыыт; уехать со скорым поездом түргэн поеһынан бар; 7. с те. п. (указывает на лицо или предмет, на которые распространяется действие, состояние): *поспешить с отъездом барарга тиэтэй; собраться с мыслями өйгүн-төйгүн булун; у него плохо с сердцем кини сүрэҕэ куһаҕан, кини сүрэҕэ ыалдьар; 8. *с те. п. (при наступлении чего-л.) аайы; с годами взгляды меняются киһи саа-һырдаҕын аайы санаата уларыйан иһэр.

хамсаабат баайга-дуолга сыһыаннаах илии охсуһуу

тыа сирин нэһилиэнньэтэ хойуутук олорор сирэ-уота

тыа сирин нэһилиэнньэтэ сэдэхтик олорор сирэ-уота

уларыйыылаах сүүрээн тыбыла, субула (уларыйыылаах сүүрээн кэринэ сөкүүндэҕэ хаста хатыланан халбанныыра. Үксүн, 50 хатыланыылаах электрическэй сүүрээн олоххо-дьаһахха туһаныллар. Оттон радионан сибээскэ, эмтээһин аппарааттарыгар ардыгар 15000 Гц тиийэ тыбыллаах (частота колебаний) уларыйыылаах электрическэй сүүрээн туһаныллар.)

м. электрическэй хамсатааччы.

электрическэй хамсатааччы (электрическэй эниэргийэни МеханиЧескай хамсайһыҥна кубулутар массыына. Э. х. бастайааннай уонна уларыйыылаах электрическэй сүүрээннээх уонна синхролнай эбэтэр асинхронной диэн эмиэ араастардаах.)

асинхроннай электрическэй хамсатааччы (статорын магниттаах хонуутун эргийиитин түргэнэ роторын эргийиитин түргэнинээҕэр уратылаһар уларыйыылаах электрическэй сүүрээннээх хамсатааччы.)

кэккэлэһэ (параллельный (көбүтүү-лээх бастайааннай сүүрээн электрическэй хамсатааччыта) — сүүрээни тэннэ көбүтэргэ анаан дьаакырын уонна электричествоны көбүтэрин (возбуждения) мотуоктуу эри-ирдэрэ кэккэлэһэ холбоммут, бастайааннай электрическэй сүүрээнинэн үлэлиир уонна саамай киэҥник тарҕаммыт электрическэй хамсатааччы.)

утуу-субуу көбүтүүлзэх бастайааннай сүүрээн электрическэй хамсатааччыта (сүүрээни утуу-субуу көбүтэргэ анаан дьаакырын уонна уһугуннарарын (көбүтэрин) мотуоктуу эриирдэрэ утуу-субуу холбонуллубут электрическэй хамсатааччы. У-с. к. б. с. э. х. сэдэхтик туттуллар.)

булкуйа көбүтүүлээх бастайааннай сүүрээн электрическэй хамсатааччыта (утуу-субуу уонна кэккэлэһэ холбоммут мотуоктуу эриирдэрдээх электрическэй хамсатааччы.)

синхронная электрическэй хамсатааччы (статорын магниттаах хонуутун эргийиитэ роторын эргийиитин түргэнин кытта сөп түбэһэр электрическэй хамсатааччы. С. э. х. эргийиитин түргэнэ кыайан салаллыбат итзҕэстээх.)

бастайааннай сүүрээннээх электрическэй массыына дьаакыра (электическэй массыына хамсыыр (эргийэр) чааһа. Дьаакыр эргийэн магнит хонуутун кытта дьайсан бастайааннай электрическэй сүүрээни үөскэтэр. Уларыйыылах электрическэй сүүрээннээх синхроннай уонна асинхроннай массыыналар дьаакырдара ротор дэнэр.)

с. 1. (по гл. возбудить 1) күүрдүү, көбүтүү, көҕүтүү; возбуждение деятельности сердца сүрэх үлэтин күүрдүү; 2. ^по гл. возбудиться 2) күүрүү, долгуйуу, көтөҕүллүү; радостное возбуждение үөрүүлээх долгуйуу; 3. физиол. күүрүү; # возбуждение судебного дела суукка дьыала тэрийии.

Т. С. Мальцев ньыматынан бааһынаны оноруу (сири танастааһынна Т. С. Мальцев киллэрбит (50-с сыллар-даахха) сана ньыматын туһаныы — үс-түөрт сыл устата бааһына буорун тиэрбэккэ эрэ 40-50 см дириннээхтик көбүтэ-көбүтэ эрэ бурдугу ыһыы (Урал уонна Apgaa Сибиир оройуоннарыгар).)

прил. 1. (непрерывный) утум-ситим, утуу-субуу; 2. (логичный, закономерный) утумнаах, биир сүрүннээх; последовательное рассуждение утумнаах толкуйдааһын.

(со-, съ=) приставка, суолтатынан туохтууру үөскэтиигэ туттуллар уонна бэлиэтиир: 1) бииргэ холбоопуну, холбоһууну, түмсүүнү, хол. связать холбуу баай; созвать ыҥыр, ыҥыртаа; 2) үөһэттэн аллара түһүүнү, хол. спрыгнуть ыстанан түс; сбросить түҥнэри бырах, түһэр; 3) ханнык эмэ сиртэн, ньууртан тугу эмэ тууран, ургээн, быһан, охсон ылыыны, хол. скосить хотуурунан охсон ыл; срезать быпан ыл.

предл
(р. п.) ким, туох үрдүттэн тэйбити, ылбыты, түспүтү эҥин көрдөрөргө туттуллар (с дерева - мастан; с плеча - санныттан)

сущ
1) ток (электричество проводник устун барыыта)
2) улар, куртуйах охсоро

I м. I. (поток, струя) сүүрээн, күрүлгэн; ток воздуха салгын сүүрээнэ; 2. эл. ток; ток высокого напряжения үрдүк күүрүүлээх ток; включить ток тогу холбоо.

II м. с.х. (для молотьбы и т. п.) куумна.

III м. 1. (токование) улар охсуута; 2. (место, где токуют птицы) улар охсор сирэ.

биир утаалаах улары-йыылаах сүүрээн (сөкүүндэҕэ биэс уон төгүл бэйэтин кэриҥин уонна хайысхатын уларытар электрическэй сүүрээн. Б. у. у. с. көхтөөх (активный) уонна реактивный сүүрээннэртэн турар.)

уларыйыылаах сүүрээн (бириэмэ төһө эрэ кээмэйигэр бэйэтин кэринин уонна хайысхатын элбэх төгүл уларытар электрическэй сүүрээн. Үксүгэр үс утаалаах (фаза) У. с. туһаныллар — табыгастаах уонна барыстаах.)

уларыйбат, бастайааннай сүүрээн (халбаҥнаабат кэриҥнээх уонна уларыйбат хайысхалаах электрическэй сүүрээн. Үлэҕэ, олоххо-дьаһахха элбэхтик туһаныллар. Уларыйыылаах электрическэй сүүрээни бас-тайааннайга генератор эбэтэр атын аналлаах оноһуктар көмөлөрүнэн кубулутуллар.)

аһарыы сүүрээнэ (электрическэй хонуу дьайыытынан аһарааччыкка (проводник) үөскүүр электрическэй сүүрээн — иитиилээх өлүүскэлэр (электроннар, ионнар уо. д. а.) биир хайысханан хамсааһыннара.)

электрическэй сүүрээн (иитиилээх өлүүскэлэр (иллэҥ электроннар) боруобат эбэтэр электролит устун биир хайысханан хамсааһыннара. Итин-ник хамсааһын бүтэй сыапка эрэ үөскүүр.)

үс утаалаах уларыйыылаах сүүрээн (тэн хатыллаах (период) ус утааны (фаза) дьүөрэлэһиннэриигэ олоҕурбут электрическэй сүүрээн. Ү. у. у. с. трансформатор көмөтүнэн күүрүүтүн уларытарга табыгастаах, дөбөҥ уонна ол оҥоһуута суду pry буолан киэҥник, барыстаахтык туһаныллар.)

ток; электрическэй ток электрический ток.