олохтоох бүддьүөккэ үп киириитин дьаһайааччы

предл
I (в. п.)
1. Туох оонньууну оонньууру бэлиэтииргэ туттуллар (играет в шахматы, в городки). 2. Кимиэхэ майгынныыры этэргэ (пошел в отца, в.мать, в сестру). 3. Туохха суулаабыты, кистээбити бэлиэтииргэ (завернул, спрятал в бумагу, в тряпку)
II (пр. п.)
1. Туох таҥастааҕы этэргэ туттуллар (в рукавицах, в платье). 2. Туох эмэ ханна буоларын бэлиэтииргэ (в пути, в жизни, в работе)

(во) предлог 1. с вин. п. (на вопрос "куда") =ҕа, иһигэр; войти в дом дьиэҕэ киир; поступить в университет университекка киир; 2. с предл. п. (на вопрос "где") =ҕа, иһигэр; жить в Москве Москва иһигэр олор, Москваҕа олор; учиться в университете университекка үөрэн; 3. с вин. и предл. п. (при определении внешних признаков, свойств, состояния, вида чего-л.) =лаах; рисунок в красках араас кырааскалаах ойуу; тетрадь в клетку клеткалаах тэтэрээт; 4. с вин. и предл. п. (для указания количества, размера, веса) =лаах; комната в двадцать метров сүүрбэ метрдээх хос; ценой в три рубля сыаната үс солкуобайдаах; 5. с вин. и предл. п. (при обозначении срока, момента) =ҕа, саҕана, иһигэр; в январе тохсун-ньуга; в полдень күн ортотугар, күн ортото; в один день биир күҥҥэ, биир күн иһигэр; 6. с вин. и предл. п. (для образования выражений, имеющих значение наречий) =ҕа, =гар (сороҕор туспа тылбаастаммат); в течение иһигэр, устатыгар, тухары; в случае, если оннук буолар түбэлтэтигэр, оннук буоллаҕына; в том числе ол иһигэр; в конце концов, тиһэҕэр тиийэн; 7. с вин. п. (при выражении изменения вида, состояния) =ҕа (үксүгэр туспа тылбаастаммат); превратить в пар паарга кубулут; изорвать в клочья сэмнэх оҥор, быһыта тыыт; превратить в развалины урусхал оҥор; 8. с вин. п. (при обозначении игры) =ҕа (үксүгэр туспа тылбаастаммат); играть в футбол футболга оонньоо, футболлаа; играть в карты хаарты оонньоо, хаартылаа; 9. с вин. п. (ради, для, с целью) =ан; сказать в шутку оонньоон эт; в насмешку күлүү гынан; 10. с вин. п. (со словом "раз" при сравнении) =нан; в три раза толще үс төгүлүнэн халыҥ; в два раза меньше икки төгүлүнэн кыра; 11. с вин. п. (при указании на семейное сходство) курдук; мальчик весь в отца уол үкчү аҕатын курдук; 12. с. предл. п~ (при обозначении расстояния) =ҕа (сороҕөр туспа тылбаастаммат); в двух километрах от города куораттан икки километрга; в двух шагах от меня миигиттэн икки хаамыыга; 13. с предл. п. (для обозначения избытка, преимущества, а также недостатка или разницы в отношении каких-л. предметов, явлений) =ҕа, =нан; выиграть в темпе тэтимҥэ сүүй; знаток в живописи живописка билээччи киһи; недостаток в средствах үбүнэн тутайыы, үп кэмчитэ; разница в годах саастарынан араас-тара; ошибка в пяти копейках биэс харчынан сыыһыы; 14. с предл. п. (при перечислении в сочетании с числ.) =нан; в-третьих үсүһүнэн; в-пятых бэсиһинэн.

нареч.
дьиҥэ, дьиҥэр

нареч
кэмниэ кэнэҕэс, кэлин тиһэҕэр тиийэн

нареч.
устатыгар
в течении дня - күн устатыгар

нареч.
бүттүүнүн, уопсайынан

олохтоох референдумка кыттар быраабы мэктиэлээһин

икки таахтаах ис умайыылаах хамсатааччы (үлэтин толору эргиирэ (цикл) сургуулүк (поршень) икки хаамыытыгар (икки таах), ол эбэтэр тоҕокохтоох баал биир толору эргииригэр оҥоһуллар хамсатааччы. Мотоциклга, уу мотуоругар уонна сорох дизельнэй массыынаҕа туруоруллар.)

дьэппиэктэр, дьиэктэр (матырыйаал бэйэтин техническэй усулуобуйатыгар көрүллүбүт хаачыстыбатыгар химической састаабынан, биир кэлимсэтинэн, ньуурун туругунан, механическай онтон да атын уратыларынан сөп түбэспэт буолуута.)

с. 1. (действие) уматыы; 2. (приспособление) эһэрэ, ыытыыта (хол. автомашина ҕа).

иһинээҕи умайыы (бензин эбэтэр гаас уматыгынан улэлиир ис умайыылаах хамсатааччы силииндирин иһигэр улэлиир булкааһык (рабочая смесь) умайыыта. Умайыы онно аналлаах чүмэчи элетрическэй кыымыттан саҕыллар.)

умайыы хаамырата, камерата (убаҕас эбэтэр кытаанах уматык умайар сабардама. Ис умайыылаах хамсатааччы хаамыратыгар уматык кэмиттэн кэмигэр, оттон гаас турбиналаах хамсатааччыга быыстала суох умайар.)

трактор үлэтин болдьох хорутууга кубулутуу коэффициена (трактор ыһыы кэмигэр толорор үгүс көрүетээх үлэтин түмэн көрдөрөргө, учуот-туурга туттуллар төгүллээччи усулуобунай сыыппара.)

ис умайыылаах хамсатааччылары сойутуу (ис умайыылаах мотуордар алые итийбэккэ сөптөөх температураҕа үлэлииллэрин хааччыйар нъыма. Хамсатааччылар уунан эбэтэр салгынынан сойутуллар систиэмэлээх оноһуллал-лар.)

баал систиэмэтигэр олордуу (баал куустарар кээмэйэ уларыйбат, баалы кууһар кээмэй уларыйар олордуута. Холобура, электро-ыстаансыйа турбинатын баалын тас диаметрын уларытар табыллыбат, арай баал олорор тирэхтэрин баалы кууһар кээмэйдэрин уларытар табыгастаах уонна барыстаах.)

ahaҕac систиэмэтигэр олордуу (кууһар кээмэй уларыйбат олордуута. Манных олордууга куустарар дэтээл кээмэйин уларыталлар. Бу ньыма киэнник туттуллар. Холобура, подшипник ис тиэрбэһин ис диаметрын уларытардааҕар баал тас диаметрын, ол аата куустарыллар кээмэйи уларытар быдан барыстаах уонна судургу.)

олохтоох референдумҥа кыттар быраап

референдумҥа кыттар быраап

харыстыыр гааска дуганан сиэтии, сыбааркалааһын (иһэрдии ордук тупсаҕай буоллун диэн төлөнү уонна уулларыллар металы гааһынан үрдэрэ-үрдэрэ иһэрдии. Сороҕор сиэтии сиигин сойуор диэри салгыы эмиэ гааһынан үрдэрэллэр.)

углекислай гааска дуганан сиэтии, сыбааркалааһын (углекислай гааһы харыстыыр гаас быһыытынан туһанан иһэрдии.)

муниципальнай тэриллии сиэктэрэ

эргиир, хатыланыы (туһааннаах биир бэрээдэгинэн хатыланар хамсааһынын түмүгэр, холобура, сургуулук (поршень) сөптөөх бириэмэ аастаҕын аайы маҥнайгы балаһыанньатыгар эргиллиитэ.)

түөрт таактаах ис умайыылаах хамсатааччы (тононохтоох баал (коленчатый вал) иккитэ эргийдэҕинэ сургуулуга (поршень) түөрт утуу субуу дьайыыны (обо-руу, ыгыы, үлэлээһин, гааһы таһаарыы) оҥорор хамсатааччы.)

тиистээх бэримтэ тиэрдэр чыыһылата (хамсатыллааччы уонна хамсатар көлөһөлер тиистэрин ахсааннарын сыһыана.)

авиационнай хамса-тааччы (көтөр аппарааты хамсатар оҥоһук. А. х. үксүн турбовинтовай эбэтэр турбореактивнай буолар.)

авто-массыына, автомобиль хамсатааччыта (массыынаны хамсатар оноһук — мотуор. Бензининэн үлэлиир мотуордар сур-гуулуктаах (поршень) эбэтэр ротордаах буолаллар, гаа-һынан үлэлээччилэр газотурбиналаахтар, электричество-нан үлэлээччилэр аккумулятор батареялаахтар уо. д. а. араастардаахтар.)

вводн. ел. бэсиһинэн.

веодн. ел. үсүһүнэн.

вводн. ел. төрдүһүнэн.

предл
I (в. п.)
төһөҕө буолбуту көрдөрөр предлог (в 10 часов - 10 чааска, во время урока - уруок кэмигэр, во время ледохода - муус барыыта; во время работы - улэ саҕана, үлэ кэмигэр; в течение 3-х дней - 3 күн устатыгар; в октябре - алтынньыга; в двадцатом веке - сүүрбэһис үйэҕэ)
туох эрэ иһигэр киирбити көрдөрөргө туттуллар (в лесу - тыаҕа, в чашку - чааскыга)
II (пр. п.)
иһигэр (в сумке - суумка иһигэр, суумкаҕа)

поедем в Табагу - Табаҕаҕа барыах;
поступил в школу - оскуоаҕа киирдэ;
он приедет в октябре - кини алтынньыга киэлиэҕэ;
в мешке - куул иһигэр

(во=, въ=) приставка, суолтатынан: 1. туох эмэ иһигэр эбэтэр үрдүгэр түһайар хайааһыны бэлиэтиир туохтууру үөскэтэр, хол. входить киир, иһирдьэ киир; вбежать сүүрэн киир; 2. "-ся" эбиискэни кытта туохха эмэ болҕойор, толору бэринэр суолталаах туохтууру үөскэтэр, хол. вслушаться иһиллээ, болҕойон иһит; всмотреться болҕойон кор.

уу тэбэр (ууну быраҕыы күүһүнэн суудунаны уһуннарар оноһук. Уу. т. турба курдук тас быһыылаах. Ол иһинэн уу анал салбах (биинтэ) көмөтүнэн таска быраҕыллар уонна суудунаны иннин диэки анньар.)

салгын ра-кетнай хамсатааччыта (салгын реактивная уонна ракетнай хамсатааччылара (воздушно-реактивные н ракетные двигатели) үлэлиир эргиирдэрин (цикл) а. э. уратыларын бииргэ дьүөрэлиир хамсатааччы. С. р. х. сиртэн көтөн тахсыыттан тыастааҕар түргэтнэххэ диэри а. э. салгыннаах араҥаҕа эрэ туһаныллыан сөп.)

салгын реактивнай хамсатааччыта (үлэлииригэр (уматыга умайарыгар) салгын кислородунан туһанар реактивнай хамсатааччы (реактивный двигатель). Хамсатааччы уонна сыҕарытааччык (движитель) оруолларын иккиэннэрин толорон биир кэлим үлэлиир. Салгыны ыгар туе па компрессордаах эбэтэр компрессора суох араастардаах (көрүҥнэрдээх). Компрессора суох буоллаҕына компрессор оруолун утары охсор салгын күүстээх сүүрээнэ толорор.)

гаас уматыктаах хамсатааччы (гаас уматыгынан үлэлиир ис умайыылаах хамсатааччы. Г. у. х. чүмэчи кыымынан уматыллар эбэтэр убаҕас уматык салгыны кытта булкааһа баттааһынтая умайан барыытыттан үлэлиир. Г. у. х. гаас генератордаах, гаас баллоннаах автомобилларга олордуллар, металлургическай промышленноска, неби хачайдыыр уо. д. а. оҥоһуктарга туһаныллар.)

гаас убаҕаһынан үлэлиир, газожидкостнай хамсатааччы (убаҕас турукка кубулутуллубут гааһынан улэлиир хамсатааччы.)

ГРД ((гиб-риднай ракетнай хамсатааччы, холбоһор уматыктаах ракетнай хамсатааччы) — тус-туһунан (кытаанах уонна убаҕас) туруктаах уматыктар холбоһон умайыыларынан улэлиир уратылаах ракетнай хамсатааччы (ракетный двигатель).)

сущ
(м. р.)
хамсатааччы (газ эбэтэр электричество күүһүнэн үлэлиир мотор)

1. тех. хамсатааччы; двигатель внутреннего сгорания ис умайыылаах хамсатааччы; 2. чего хамсатааччы, хаамтарар күүс; двигатель прогресса инники сайдыыны хаамтарар күүс.

гидравликалаах хамсатааччы (убаҕас сүүрүгун механическай эниэргийэтин хамсатыллар сүһүөх (сургуулук (поршень) aтaҕa эбэтэр баал) механическай эниэргийэтигэр кубулутар механизм.)

электрическэй хамсатааччы (электрическэй күүһү механическайга кубулутар массыына. Э. х. бастайааннай уонна уларыйыылаах сүүрээн хамсатааччылары-гар арахсар, кыамтата Вт сорҕотутган хас эмэ МВт-ка тиийэр.)

мотуор-генератор (электрическэй хамсатааччы уонна электрическэй генератор бииргэ холбонуллубуттарыттан а. э. таныллыбыттарыттан турар оҥоһук. М. г. металлур-гияҕа, электролитическай баанналары үлэлэтэргэ (питание), электричество биир сүүрээнин атынна (переменный ток в постоянную) кубулутарга о. д. а. туһаныллар.)

икки куонтурдаах турбореактивная хамсатааччы (киирэр салгыны икки, ис (сурун куонтур) уонна тас, суүрээниэ араарар гаас турбнналаах авиационная хамсатааччы. Сорох кыамтата вентиляторда-ры эбэтэр компрессорнары үлэлэтэргэ ороскуоттанар. И. к. т. р. х. тардар куүһэ салгын уонна реактивнай бэлэстэн түргэтээн тахсар умайыы бородуукталарын сүүрээннэрин анньар күүстэрэ холбоспуттарыттан үөскүүр. Тыастааҕар түргэнник көтөр самолеттарга ордук табыгастаахтык туһаныллар.)

тэбиннээх хамсатааччы (тэбиҥнээх аккумулятор — кулахачык (маховик) мунньар- күүһүн туһанан үлэлиир хамсатааччы. Т. х. араас массыыналарга, ол иһигэр транспорт быһыытынан туһа-ныллааччыларга, холобура жиробуска — чугас сырыыга туһаныллар массыынаҕа олордуллар.)

прямоточнай салгыннаах реактивнай хамсатааччы (уматыга умайарыгар салгын кислородун туһанар реактивнай хамсатааччы. Компрессора уонна турбин am а суох. Онон турбореактивнай хамсатааччытааҕар (турбореактивный двигатель) оҥоһуута судургу, ыйааһына чэпчэки, уматыгын ороскуота аҕыйах. Оннук хамсатааччылаах самолет сиртэн көтөн тахсарыгар көмө °ноһуктаах (стартовое устройство) буолуохтаах.)

реактивнай хамсатааччы (уһууран тахсар гаас эбэтэр убаҕас төттөрү анньар күүһүн туһанан үлэлиир хамсатааччы. P. x. уматыга умайарыгар салгын кислородун туһанар уонна туһаммат көрүҥнэрдээх. Маннайгылар салгын-реактивнай (воздушно-реактивный) иккистэр реактивнай хамсатааччылар дэнэллэр.)

олоххо турар хам-сатааччы (хамсаабат бигэ олоххо олордуллубут хам-сатааччы. О. т. х. киирэллэр: дизеллэр, гааһынан үлэлиир уонна карбюратордаах хамсатааччылар.)

нареч. лоп, үүт түһэрэн, үүт--үкчү; он пересказал всё точь-в-точь, как было кини хайдах буолбутун курдук үүт түһэрэн кэпсээтэ.

турбовинтовой хамсатааччы (салгын аалын хамсатааччыта. Гаас турбинатыттан (газовая турбина) эргийэр салбах уонна уһууран тахсар гаас реактивнай күүһүн (реактивная тяга) иккиэннэрин холбоон тардар күүһү үөскэтэр хамсатааччы.)

турбореактив-най хамсатааччы (уматыга умайарыгар салгын кисло-родун туһанар уонна гаас турбияатын (газовая турбина) күүһүнэн салгыны ыгар компрессордаах (компрессорной), уһууран тахсар гаас анньар күүһүнэн үлэлиир хамсатааччы (реактивный двигатель). Салгын аалыгар туруо-руллар.)